„Dziegcie”, „smoły”, „pixy”, „mazie”, „oleje przyswędkowe”… Nazywaliśmy je różnie, ale większość farmaceutów zaliczyła surowce te (wraz z wyjątkowym, niezapomnianym zapachem) już dawno do przeszłości. A tymczasem holenderski receptariusz „Formularium Nederlandse Apothekers” zawiera liczne leki z Pix Lithanthracis! Czyżby zatem nie tylko historia?
Już drugie spotkanie z „Formularium Nederlandse Apothekers” (FNA) wskazywało, że Holendrzy szanują zawodowe tradycje, dowodem czego była obecność w ich oficjalnym receptariuszu „Maści Whitfielda”. Z pewnością jeszcze większe zaskoczenie polskiego farmaceuty wywołują liczne, bardzo interesujące receptury z Pix Lithanthracis („Smołą z węgla kamiennego”, wg FP II; syn. prodermina, dziegieć węglowy). To surowiec farmaceutyczny od dawna w Polsce niedostępny, aczkolwiek wciąż zarejestrowany. O jego skuteczności w uzyskiwaniu remisji zmian łuszczycowych pamiętamy wszyscy: lekarze, farmaceuci, pacjenci… I pamiętają również Holendrzy, dowodem czego receptury, które opisujemy poniżej!
Pasty z Pix Lithanthracis
Skład „Zinkoxide pasta”, czyli „Pasta zinci oxydi”, zawierającej w stosunku do naszej farmakopealnej pasty cynkowej („Zinci oxidi pasta” wg FP XIII) korzystny dodatek parafiny ciekłej, przytoczyliśmy w czasie pierwszej „Recepturowej wędrówki” po Holandii. Powtórzmy go jednak raz jeszcze:
Zinkoxide 25 g (czyli Zinci oxidum)
Tarwezetmeel 25 g (czyli Ttritici amylum)
Vloeibare paraffine 10 g (czyli Paraffinum liquidum)
Vaseline 40 g (a konkretnie: Vaselinum album)
I to na bazie tej właśnie pasty wykonywane są dwa leki z Pix Lithanthracis: „Koolteer-zinkoxidepasta 3%” i „Koolteer-zinkoxidepasta 5%”:
Pix lithanthracis 3 g
Zinci oxidum 24,25 g
Paraffinum liquidum 9,7 g
Tritici amylum 24,25 g
Vaselinum album 38,8 g
oraz
Pix lithanthracis 5 g
Zinci oxidum 23,75 g
Paraffinum liquidum 9,5 g
Tritici amylum 23,75 g
Vaselinum album 38 g
Holenderskich past z Pix Lithanthracis (Koolteer) było jeszcze w FNA kilka. Przykładowo lek „Koolteer (pix lithanthracis) 3% in pasta quatro”, przy czym „Pasta quatro” to receptura nieco inna od „Zinkoxide pasta”, jeszcze bardziej „miękka”, wszak parafiny ciekłej mamy tutaj aż 25%:
Zinci oxidum 125 g
Vaselinum album 125 g
Ttritici amylum 125 g
Paraffinum liquidum 125 g
Maści i kremy z Pix lithanthracis
Oczywiście na pastach holenderskie receptury z Pix lithanthracis się nie kończą. W FNA mieliśmy i nadal mamy również i inne postaci leku. Przykładowo 5% maść wykonywaną na białej wazelinie. Jest także maść łącząca Pix lithanthracis (w stężeniu 1,5%) z triamcynolonem (0,1%) i kwasem salicylowym (1%). Analogiczne ilości substancji czynnych przewidziano również dla kremu.
A jeżeli już o kremach mowa, wymieńmy kolejne: to aż cztery leki „Pix lithanthracis in vaseline lanette crème”, w stężeniach 1%, 2%, 3% i 5%. Sporządzane są one na bazie bardzo popularnego w FNA (i całej Zachodniej Europie) podłoża „Vaseline lanette crème FNA”. Ma ono następujący skład:
Lanettewas SX (cetostearylalcohol en natriumlaurylsulfaat) 15 g
Vloeibare paraffine 12.5 g
Witte vaseline 22.5 g
Propyleenglycol 10 g
Water 40 g
Jak widzimy podłoża tego wraz z polskim asortymentem surowców recepturowych nie wykonamy. Brakować będzie nie tylko glikolu propylenowego, ale także „Lanettewas SX”, „Alcohol cetylicus et stearylicus emulsificans B” (wg Ph. Eur. 11), czyli „Alkohol cetostearylowy, emulgujący (typ B)” (wg FP XIII).
Z Pix lithanthracis dookoła świata: farmakopee
Nad tematem Pix lithanthracis unoszą się oczywiście wątpliwości czytelników: czy z polskich aptek zniknął zasłużenie? Czy faktycznie był „szkodliwy” i „rakotwórczy”? Odpowiedzi na te pytania poszukajmy zaglądając do farmakopei i receptariuszy całego świata: niech nasza dzisiejsza, holenderska „Wędrówka”, będzie wyjątkowa i poprowadzi nas w najdalsze zakątki globu!
Zauważmy, że ostatni raz wymogi jakościowe interesującego nas surowca podano w „Farmakopei Polskiej II” (1937). Polskiej! A tymczasem nadal jest on obecny m.in. w:
- „The International Pharmacopoeia” („Farmakopea Międzynarodowa”, wydawnictwo Światowej Organizacji Zdrowia), monografia „Coal tar”,
- „La Pharmacopée française”, monografia „Goudron de houille” z najbardziej precyzyjnymi kryteriami oceny jakości, w tym z propozycją badania surowca za pomocą spektrofotometrii w podczerwieni,
- „Farmacopea Argentina”, monografia „Alquitrán Mineral”,
- „United States Pharmacopoeia”,monografia „Coal Tar”.
Z Pix lithanthracis dookoła świata: receptariusze
Ale to dopiero początek, przecież dla nas najważniejsze są receptury! Skoro zatem już jesteśmy w Stanach Zjednoczonych, wertujmy dalej obowiązujące wydanie „United States Pharmacopoeia”. Przekazuje ono bowiem nie tylko monografię „Coal Tar”, ale także skład dwóch leków, z „Coal tar Ointment” na czele, w której Pix Lithanthracis połączony jest z polisorbatem 80 na podłożu pasty cynkowej. A w Ameryce Południowej? „Farmakopeę Argentyńską” już wspominaliśmy, przytoczmy zatem „Brazilian pharmacopoeia National Form”. W nim to właśnie umieszczono monografię „Coal-tar 1%, salve”, wykonywaną na białej wazelinie, z dodatkiem polisorbatu 80.
A teraz wróćmy do naszej Europy i zaglądnijmy do znajomych receptariuszy, po drodze jednak odnotujmy obecność w obowiązującej „The African Pharmacopoeia” monografii „Coal Tar and Salicylic acid Ointment”… W świetnie nam znanym węgierskim „Formulae Normales Editio VIII” mamy recepturę „Pasta lithanthracis”, jednak ze stężeniem Pix Lithanthracis znacznie wyższym od tego, które wzmiankowaliśmy powyżej, omawiając receptury holenderskie. To aż 10%.
- Recepturowe wędrówki po Europie. Węgry, część pierwsza
- Recepturowe wędrówki po Europie. Węgry, część druga
- Recepturowe wędrówki po Europie. Węgry, część trzecia
- Recepturowe wędrówki po Europie. Węgry, część czwarta
Znakomity „Slovenský farmaceutický kódex”, zarówno w wydaniu z 2007 jak i 2015, zawiera monografię „Pix Lithanthracis” („Kamennouhol’ny decht”) oraz bardzo interesujące receptury: „Pasta Pix” („Dechtová pasta”) na podłożu pasty cynkowej (zbliżonej do składu austriackiej „Zinkpaste”1) oraz „Unguentum pix”, „Dechtová masť”, łączącej równe ilości (5%) kwasu salicylowego i Pix Lithanthracis w podłożu wazeliny żółtej.
W aktualnym „British National Formulary” mamy receptury „Zinc and Coal Tar Paste” (6% Pix Lithanthracis) i „Coal Tar and Salicylic Acid Ointment” (2% Pix Lithanthracis). Niemcy z kolei w swym „Der Deutsche Arzneimittel-Codex/Neues Rezeptur Formularium” podają m.in. receptury w których Pix Lithanthracis w stężeniach 3-5% towarzyszy tlenkowi cynku na bazie podłóż wazeliny żółtej (maść, z dodatkiem oleju rycynowego) i wazeliny białej (pasty, ze skrobią pszeniczną i parafiną ciekłą).
Jak we współczesnej farmacji i medycynie oceniane jest działanie Pix Lithanthracis?
Taka oto jest współczesna pozycja Pix Lithanthracis. Przyznajmy: bardzo mocna, niezależnie od kontynentu. A to tylko pobieżny przegląd: farmakopee i oficjalne, narodowe receptariusze! Oczywiście ktoś może powiedzieć, że to tylko… farmakopee i receptariusze – wymogi dotyczące surowców i składy leków. Naszą krótką podróż dookoła świata zakończmy zatem odpowiadając na pytanie: jak w nowoczesnej farmacji i medycynie oceniane jest działanie Pix Lithanthracis?
Smoła z węgla kamiennego: wskazania w receptariuszu czeskim
W pierwszej kolejności głos oddajmy chyba najlepszemu receptariuszowi dermatologicznemu starego kontynentu: czeskiemu „Magistraliter receptura v dermatologii”, który komplementuje Pix Lithanthracis jako surowiec ważny w leczeniu łuszczycy. Nie dziwmy się, wszak charakterystyka aktywności biologicznej tego surowca jest iście imponująca. „Magistraliter…” wymienia m.in. działanie: przeciwzapalne, przeciwświądowe, antyseptyczne, przeciwdrobnoustrojowe, słabo znieczulające, keratoplastyczne, antyproliferacyjne, przeciwłojotokowe i cytotoksyczne. Pix Lithanthracis znaleźć może w ujęciu tego nowoczesnego źródła zastosowanie w leczeniu: Lichen simplex chronicus, Lichen ruber planus, atopowego zapalenia skóry (neurodermatoza), łojotokowego zapalenia skóry głowy, egzemie (wyprysku kontaktowym, podostrym i przewlekłym, z lichenifikacją), łupieżu pstrym oraz łupieżu suchym…
Działania niepożądane i środki ostrożności dla proderminy
Wszystko to oczywiście brzmi bardzo zachęcająco, „Magistraliter…” konfrontuje jednak te informacje z równie obszerną listą działań niepożądanych i środków ostrożności. Stanowią one w istocie propozycję kanonu bezpiecznego stosowania Pix Lithanthracis w XXI wieku! Posłuchajmy zatem. Czas stosowania leków nie powinien być dłuższy jak cztery tygodnie. W tym czasie pacjent powinien wykonywać regularne badania moczu, dzięki którym monitorowana jest funkcja nerek. Powierzchnia, na której stosowane są leki z Pix Lithanthracis, nie powinna być większa jak 20% ciała. Kolejne ograniczenia dotyczą stężeń tego surowca w lekach (nie powinno ono przekraczać 5%) oraz miejsc stosowania (unikać należy tych o cienkiej skórze, np. pod pachami, miejsc wyprzenia bakteryjnego oraz xeroderma pigmentosum). Pacjenci stosujący leki z Pix Lithanthracis powinni unikać światła UV i promieniowania słonecznego (miejsca aplikacji powinny być chronione).
Działaniami niepożądanymi Pix Lithanthracis mogą być podrażnienia kontaktowe skóry oraz zapalenie mieszków włosowych.
Czy Pix Lithanthracis ma działanie rakotwórcze?
To pytanie zasadnicze, wszak to m.in. z jego powodu omawiany surowiec został skreślony z „Farmakopei Czeskiej” („Český lékopis”). Tutaj z kolei głos oddajmy naszemu znajomemu receptariuszowi belgijskiemu: „Formulaire Therapeutique Magistral”, który poleca stosowanie w przypadku łuszczycy, egzemy (działanie przeciwświądowe) i łojotokowego zapalenia skóry (o ile nieskuteczne są inne leki). Otóż wedle źródła tego działanie rakotwórcze Pix Lithanthracis istotnie, zostało stwierdzone, FTM zastrzega jednak, że nowotwory złośliwe wskutek stosowania na skórę należą do wyjątków. Przy okazji nadmieńmy, że receptariusz belgijski do listy działań niepożądanych dodaje alergie (nie należą do rzadkości) i wysypki, przestrzegając równocześnie przed stosowaniem na uszkodzoną skórę.
- Recepturowe wędrówki po Europie. Belgia, część pierwsza
- Recepturowe wędrówki po Europie. Belgia, część druga
- Recepturowe wędrówki po Europie. Belgia, część trzecia
- Recepturowe wędrówki po Europie. Belgia, część czwarta
Dziegieć węglowy: rachunek korzyści do ryzyka
W cytowanym powyżej „Magistraliter receptura v dermatologii” również wyrażono opinię, że Pix Lithanthracis może działać rakotwórczo, zatem jego użycie musi uwzględniać rachunek korzyści do ryzyka. Podobne opinie przekazano we wspomnianym już powyżej „Der Deutsche Arzneimittel-Codex/Neues Rezeptur Formularium”, które – skądinąd – przypisuje zakres działania znacznie węższy, jak „Magistraliter” (przeciwzapalne i antyseptyczne). Źródło to potwierdza, że Pix Lithanthracis to surowiec dla którego wykazano związek przyczynowy pomiędzy narażeniem i występowaniem nowotworów – wskutek zawartości WWA, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, które tworząc wysokoreaktywne epoksydy, powodować mogą uszkodzenia materiału genetycznego. Pomimo to, leki z Pix Lithanthracis mają pozytywny stosunek korzyści do ryzyka, pod warunkiem szczegółowego rozpatrzenia wszystkich ograniczeń. DAC/NRF zastrzega również, że ryzyko wystąpienie nowotworu skóry uznać należy za niskie pod warunkiem leczenia krótkoterminowego.
Czy Pix Lithanthracis to już historia?
Jak widzimy, Pix Lithanthracis to jeszcze nie historia! Świadczy o tym nie tylko holenderski receptariusz „Formularium Nederlandse Apothekers”, ale także wiele innych tego typu oficjalnych, narodowych wydawnictw całego świata. Nowoczesna farmacja i medycyna potrafiły odnaleźć dla surowca tego właściwe miejsce, z jednej strony doceniając unikalne właściwości, z drugiej zaś dostrzegając ryzyko z nim związane. W efekcie otrzymaliśmy nowocześnie rozumiane kryteria bezpiecznego stosowania!
W ostatniej już holenderskiej „Wędrówce…” przyglądniemy się recepturom z bardzo interesującym surowcem, zwanym potocznie „chlorheksydyną”. W Polsce kojarzona jest ona jednoznacznie i równocześnie – jako surowiec farmaceutyczny – zdecydowanie zaniedbywana. A tymczasem Holendrzy potrafią zrobić z „chlorheksydyną” tak wiele leków…