Recepturowe wędrówki po Europie. Węgry, część trzecia

Przed nami trzecie już spotkanie z węgierskim receptariuszem „Formulae Normales”. Po „Spiritus capsici” oraz „Suspensio zinci aquosa sine boro” czas na zasypkę, która staje się dobrą okazją do ogólnego zaprezentowania węgierskich (i nie tylko!) receptur z tlenkiem cynku.

To chyba właśnie tlenek cynku można uznać za najczęściej wymieniany składnik receptur na naszym kontynencie! Potwierdza to każda narodowa farmakopea, niezależnie od tego, czy jest ona indywidualnym wydawnictwem (np. Niemcy, Austria, Włochy, Francja), czy też przetłumaczoną „Farmakopeą Europejską” z działem narodowym (np. Polska i Czechy)^[1].

Tlenek cynku historycznie

Nie dziwmy się jednak temu bogactwu! Wszak działanie tlenku cynku jest imponujące, a głowę nisko przed nim pochylają zarówno źródła historyczne, jak i współczesne. Chemicznie czysty tlenek cynkowy służy jako zasypka na rany i owrzodzenia, działa wysychająco, zmniejsza wydzielinę, zachwalał docent Ignacy Lemberger w drugim tomie „Komentarza do ósmego wydania Farmakopei Austryackiej” (1907). „Farmakologja felczerska” (1910) wymieniła tlenek cynku jako składnik ośmiu receptur, zalecanych do stosowania m.in. przy ekzemie u dzieci, przy seborrhoea oraz przy wągrach. Nie mogło pośród nich zabraknąć słynnej „Unny”, czyli kleju cynkowego, miękkiego i twardego. Zawierał on – odpowiednio – tlenku cynku 15,0 lub 10,0 g, żelatyny 15,0 lub 30,0 g, glicerolu 25,0 lub 30,0 i wody 45,0 lub 30,0 g.

Z kolei „Informator terapeutyczny do Urzędowego Spisu Leków” (1959) zalecał tlenek cynku jako środek ściągający i osuszający, stosowany w zmianach wypryskowych, ranach. Działanie jego opisano jako ściągające, osuszające, słabo antyseptyczne.

Tlenek cynku współcześnie

Źródła XXI wieku przekazują informacje podobne do tych zacytowanych powyżej. Przykładowo „Wykaz dawek” „Farmakopei Polskiej XII” przypisuje tlenkowi cynku działanie ściągające. Natomiast najlepszy chyba współczesny receptariusz dermatologiczny – „Magistraliter receptura v dermatologii” (2021) doktora Zbynka Sklenářa znacznie rozszerza działanie, obok ściągającego i osuszającego wymieniając również antyseptyczne. Równocześnie zwrócono uwagę na korzystne oddziaływanie na proces gojenia oraz wpływ na skład potu ludzkiego i właściwości neutralizujące jego zapach. Podkreślono także, że tlenek cynku jest znakomitym filtrem dla promieniowania UV.

Z kolei węgierski receptariusz „Formulae Normales”, z którym już po raz trzeci się spotykamy, w zależności od receptury, przypisuje tlenkowi cynku działanie lekko ściągające oraz ochronne w stosunku do promieniowana UV, wskazując równocześnie możliwość zastosowania w leczeniu egzemy, drobnych otarć i ran, hemoroidów oraz jako składnik kremów „przeciwsłonecznych”.

Włoskie i węgierskie zawiesiny olejowe z tlenkiem cynku

Dla polskiego farmaceuty zagraniczne receptury maści i past „cynkowych”^[2] nie są żadnym zaskoczeniem, a jeżeli już – to wynikać może ono albo z nietypowego połączenia składników (np. talk zamiast skrobi w austriackiej „Zinkpaste”), bądź też niestosowanych u nas stężeń (np. w czeskiej „Zinková pasta 50%”). Receptury prawdziwie odkrywcze zdarzają się już znacznie rzadziej, a najlepszym chyba przykładem może być „Pasta Hoffmanna”, zawierająca 50% tlenku cynku zawieszonego w… oleju z oliwek (obydwie odmiany surowca niestety niedostępne w Polsce). To receptura szeroko znana przede wszystkim we Włoszech („Zinco ossido sospensione cutanea”, syn. „Olio e zinco ossido linimento”), jako najdelikatniejsza postać w której można tlenek cynku podać, zarówno leczniczo, na odleżyny i odparzenia, jak i profilaktycznie, w celu ochrony skóry przed drażniącym działaniem moczu i kału, zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych.

Włoska oliwa z oliwek, węgierski olej słonecznikowy…

Uważny czytelnik europejskich farmakopei i receptariuszy bardzo szybko dostrzega, że często odzwierciedlają one wiele narodowych cech, obyczajów, a nawet strukturę upraw i bogactw naturalnych danego kraju! Obecność licznych receptur z olejem z oliwek w „Farmakopei Włoskiej” („Farmacopea Ufficiale della Repubblica Italiana”) jest wręcz oczywista. Bardzo podobną recepturę do „Olio e zinco ossido linimento” mają także w swym „Formulae Normales” i Węgrzy. O ile jednak w pierwszej – podstawą jest olej z oliwek, o tyle w drugiej mamy olej słonecznikowy oczyszczony, a trzeba Czytelnikom wiedzieć, że Węgry to kraj słynący z uprawy słonecznika!

Od „Olio e zinco ossido linimento” węgierska receptura „Suspensio zinci oleosa” różni się także nieco odmiennymi proporcjami. Już nie pół na pół tlenku cynku i oleju, a – odpowiednio – 40,0 i 60,0 g. Stosowana jest jako Adstringens, m.in. w stanach zapalnych skóry, świądzie skóry w tym świądzie starczym oraz w pokrzywce.

Bardzo ciekawą modyfikacja „Suspensio zinci oleosa” jest kolejna receptura: „Suspensio ichthyolata”, różniąca się jedynie dodatkiem 3,0 ichtamolu kosztem oleju słonecznikowego. Ta – wydawać by się mogło – niewielka modyfikacja pociąga za sobą jednak całkowicie inny kierunek działania: Dermatologicum. Antiseborrhoicum, ze wskazaniami: trądzik różowaty i łojotokowe zapalenie skóry.

Węgierska maść i pasta cynkowa

Mają Węgrzy również liczne receptury past, maści i czopków z tlenkiem cynku. Skład „Maści z tlenkiem cynku” według FP XII znamy wszyscy: to 10,0 cz. tlenku cynku utarte z 90,0 cz. wazeliny hydrofilowej. Tymczasem Węgrzy maść cynkową mają 5%, kolejne 5% to wosk biały, podstawą zaś jest „Unguentum simplex”, różniąca się od naszej receptury z FP XII (10,0 cz. lanoliny i 90,0 cz. wazeliny żółtej). Jako ciekawostkę zacytujmy zatem tę recepturę: Alcoholes adipis lanae 60,00 g, Alcohol cetylicus et stearylicus 30,00 g, Vaselinum album ophthalmicum 120,00 g oraz Vaselinum album 790,00 g.

Natomiast węgierska pasta cynkowa skład ma bardzo podobny do receptury polskiej, również znanej z monografii narodowej FP XII. Podłożem jest biała wazelina, ale zamiast po 25% tlenku cynku i skrobi, mamy tych składników po 20%. Past z tlenkiem cynku w „Formulae Normales” znaleźć można jeszcze kilka. To m.in. „Pasta antiphlogistica”, „Pasta boraxata”, „Pasta Burowi” oraz „Pasta contra solem” i „Pasta contra solem hydrophilica” (obydwie z dwutlenkiem tytanu!), w których wykorzystuje się wspomniane powyżej działanie ochronne przed promieniowaniem UV. Z bólem serca wymieniamy je jednak tylko z nazwy i przechodzimy wreszcie do receptury, którą chcemy Czytelnikom dzisiaj polecić w sposób szczególny!

Węgierskie zasypki

Naszym dzisiejszym bohaterem jest puder leczniczy, zwany również zasypką lub przysypką. To nieco zapomniana i coraz rzadziej wykonywana w Polsce postać leku, tym bardziej zatem warto pokazywać jej możliwości!

W „Formulae Normales” zasypek jest kilka. Ciekawa jest receptura „Sparsorium contra pruritum”: Camphora racemica 1,0 g, Levomentholum 1,0 g, Silica colloidalis anhydrica 0,10 g, Bismuthi subgallas 5,0 g, Zinci oxidum 10,0 g, Talcum 33,0 g. Klasyfikowana jest jako Dermatologicum. Refrigeranum. Antiphlogisticum, wskazaniami terapeutycznymi są zaś: świąd skóry oraz łagodne stany zapalne skóry. Zaledwie jeden składnik w recepturze tej decyduje o niemożliwości wykonania w warunkach polskich…

„Sparsorium refrigerans”

I dlatego właśnie naszą bohaterką jest „Sparsorium refrigerans”, Dermatologicum. Refrigeranum. Oto receptura:

Levomentholum 1,0 g
Talcum 50,0 g
Zinci oxidum 50,0 g

Receptura ta nawiązuje do dwóch receptur z obowiązującej „Farmakopei Włoskiej”: „Talco allo zinco ossido” (syn. „Zinco ossido polvere cutanea”) w skład której wchodzi 10 g tlenku cynku i 90 g talku oraz „Talco mentolato polvere aspersoria” (syn. „Mentolo polvere cutanea”), stanowiącej 1% mentolu (racemicznego, niedostępnego w Polsce) w talku.

„Sparsorium refrigerans” jest jednak od nich doskonalsza! To połączenie tych dwóch włoskich receptur, a równocześnie – znacznie wyższa zawartość tlenku cynku. Wedle ATC zasypka ta klasyfikowana jest jako inne leki przeciwświądowe (D04AX), wskazanie zaś do stosowania – podrażnienie skóry.

Lewomentol – przeciwwskazania i środki ostrożności

Receptura, ze względu na zawartość lewomentolu, posiada liczne przeciwwskazania i środki ostrożności. Leku nie można stosować u pacjentów poniżej 2 roku życia ze względu na poważne ryzyko dla układów: krążenia i oddechowego, związane z wdychaniem lewomentolu. W przypadku dzieci w wieku 2-4 lat preparat jest niezalecany ze względu na brak wystarczających danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania. Przeciwwskazaniem jest również znana nadwrażliwość na mentol oraz zwiększona skłonność do występowania napadów drgawkowych (np. drgawki gorączkowe, przebyty napad padaczkowy). Leku nie należy stosować na uszkodzoną skórę (ryzyko wystąpienia podrażnienia i stanów zapalnych). Należy unikać wdychania i kontaktu z oczami (ryzyko podrażnienia – kłucie, pieczenie, swędzenie, stan zapalny). Po zastosowaniu konieczne jest umycie rąk. Potencjalnymi działaniami niepożądanymi mogą być: podrażnienie skóry oraz reakcje alergiczne. Ze względu na zawartość lewomentolu może dojść do reakcji nadwrażliwości i stanów zapalnych.

W kolejnym odcinku – niedoceniana siarka!

Przed nami już niestety ostatnie spotkanie z „Formulae Normales”. Pozostaniemy nadal przy temacie zasypek, tym razem jednak interesować nas będzie już nie tlenek cynku, a niedoceniana w Polsce siarka! Potem zaś udamy się w cyklu „Recepturowe wędrówki…” w zupełnie inne miejsce na mapie Europy… Zapraszamy do lektury!

dr hab. Maciej Bilek, prof. UR

Artykuł przygotowany we współpracy z firmą Fagron