Już nie anti-aging a slow- lub healthy aging – oto najnowsze podejście do starzenia się skóry. Sam proces jest naturalny i fizjologiczny – nie warto z nim walczyć, można natomiast wpłynąć na sposób, w jaki skóra się starzeje. Po ogromnym sukcesie zabiegów medycyny estetycznej, coraz bardziej zwiększa się popularność nieinwazyjnych metod wpływających na kondycję skóry, na którą składają się zabiegi kosmetologiczne i pielęgnacja domowa.
Długość życia człowieka zależy w 25% od uwarunkowań genetycznych, a w 75% od warunków środowiskowych. Żyjemy coraz dłużej, coraz dłużej także chcemy zatem wyglądać młodo, a przede wszystkim dobrze. To jak się prezentujemy, a co ważniejsze, jak postrzegamy siebie, ma wpływ na nasze samopoczucie.
Kiedy skóra zaczyna się starzeć?
Skóra zaczyna się starzeć od 25-30 roku życia. Podczas tego procesu dochodzi do zmiany jej funkcji na wielu poziomach: bariery mechanicznej, odbierania bodźców czuciowych, odpowiedzi immunologicznej i naczyniowej, termoregulacji, wytwarzania potu, łoju i syntezy witaminy D. Do objawów starzenia się skóry należą: zmarszczki, suchość, bladość, przebarwienia, odbarwienia i teleangiektazje. Skóra traci jędrność i elastyczność, ma większą skłonność do podrażnień, reakcji alergicznych i chorób zapalnych. Jej wrażliwość zwiększa się o 43%.
Starzenie się skóry po czterdziestce
Proces utraty elastyczności włókien kolagenowych i elastynowych rozpoczyna się po czterdziestym roku życia, co uwidacznia się spadkiem napięcia, zwiotczeniem oraz powstawaniem pierwszych zmarszczek. Starzenie się skóry jest zjawiskiem indywidualnym i warto podkreślić, że możliwe jest starzenie bez głębokich zmarszczek lub odwrotnie – duża ich ilość w młodym wieku. W okolicy pięćdziesiątego roku życia następują kolejne zmiany spowodowane menopauzą. Spadek poziomu hormonów płciowych, estrogenu i progesteronu, znacznie przyspiesza proces starzenia. Estrogeny wpływają na poziom nawilżenia skóry, produkcję włókien kolagenowych i elastynowych, macierzy zewnątrzkomórkowej, proliferację keratynocytów, a także odpowiadają za dystrybucję tkanki tłuszczowej.
Jakie zmiany pojawiają się na starzejącej się skórze?
Synteza kolagenu typu III ulega znacznemu upośledzeniu już po trzydziestym roku życia, a całkowitemu zahamowaniu około pięćdziesiątego roku życia. Skóra staje się sucha, szorstka, swędząca, obecne są liczne zmarszczki powierzchowne i może wystąpić nasilone rogowacenie. Synteza lipidów naskórkowych zmniejsza się o 57%, wydłuża się natomiast czas fizjologicznej odnowy warstwy rogowej naskórka (turn-over time). Skóra wyraźnie traci gęstość i objętość, następuje zanik i deformacja siatki adipocytów. Skutkiem tych zmian jest zmniejszenie objętości podskórnej tkanki tłuszczowej i opadanie policzków, kącików oczu i ust oraz zmiany rysów twarzy. U kobiet może się pojawić androgenizacja względna (zwiększona dostępność do receptorów androgenowych przy prawidłowym poziomie androgenów), hirsutyzm dotyczy głównie twarzy, włosy natomiast stają się cienkie i łamliwe, może dojść także do łysienia.
Czytaj także: Skonsultujmy się z… lekarzem dermatologiem [WYWIAD]
Co dzieje się w poszczególnych warstwach skóry podczas procesu starzenia?
W poszczególnych warstwach skóry dochodzi do różnego rodzaju zmian, które składają się na obraz starzenia się skóry.
Zmiany starzeniowe na poziomie naskórka
Następuje zmniejszenie proliferacji keratynocytów, zwiększa się zatem grubość warstwy rogowej na skutek degradacji desmosomów, tworzą się mikroszczeliny i zlepki komórek oderwanych częściowo. Zmniejsza się ilość lipidów, steroli i ceramidów w warstwie rogowej. Warstwy kolczyste i ziarniste zanikają, natomiast warstwa podstawna ulega ścieńczeniu. Liczba komórek Langerhansa jest zredukowana o 50%, czego efektem są zaburzenia funkcji odpornościowych. Ilość melanocytów zmniejsza się, większe jest natomiast ich nagromadzenie w skupiskach tworzących przebarwienia. Liczba gruczołów potowych jest wówczas zredukowana, przez co wydzielanie potu jest mniejsze, podobnie jak wydzielanie łoju.
Z uwagi na powyższe dysfunkcje naskórek ma zmniejszone zdolności do hamowania transepidermalnej utraty wody (TEWL – transepidermal water loss), co skutkuje zwiększoną wrażliwością na czynniki egzogenne: detergenty czy promieniowanie UV. Zmniejsza się ilość syntetyzowanej witaminy D. Naskórek jest pogrubiały, chropowaty, suchy i złuszczający się. Granica skórno-naskórkowa wygładza się, brodawki są spłaszczone i poszerzone, zmniejsza się ilość sopli naskórkowych (uwypukleń naskórka wnikających w skórę właściwą). To wszystko osłabia wymianę metaboliczną oraz transport substancji odżywczych w strefie naskórkowo-skórnej.
Zmiany w skórze właściwej i tkance podskórnej w przebiegu starzenia się
Zmniejsza się liczba i aktywność metaboliczna fibroblastów. W wyniku tego włókien kolagenowych jest coraz mniej. Z uwagi na zredukowaną syntezę, głównie kolagenu III, który odpowiada za prawidłowe ułożenie i usieciowanie włókien, włókna kolagenowe stają się twarde, sztywne, pofałdowane i chaotycznie ułożone. Mniejsze znaczenie ma redukcja syntezy kolagenu typu I, który jest główną masą podporową skóry właściwej. Skóra staje się atroficzna, mało elastyczna. Zmniejsza się zdolność wiązania wody przez proteoglikany ulokowane w macierzy zewnątrzkomórkowej skóry właściwej, a także ich ilość. Powoduje to odwodnienie. Włókna elastyny w warstwie siateczkowatej stają się przerosłe – występuje tak zwana elastoza. Zmniejsza się ilość naczyń włosowatych, mikrokrążenie jest zaburzone, co skutkuje gorszym odżywieniem skóry i bladością. Zmniejsza się gęstość rozmieszczenia mieszków włosowych i barwnika we włosach, a także ilość mastocytów. W tkance podskórnej spada znacznie ilość tkanki tłuszczowej (lipoatrofia).
Czytaj także: 10 najgorszych błędów w pielęgnacji skóry
Jakie są rodzaje zmarszczek?
Zmarszczki dzielimy na powierzchowne (do 0,05 mm) i głębokie. Powierzchowne, to z reguły zmarszczki mimiczne (dynamiczne), pojawiają się jako pierwsze w okolicy oczu („kurze łapki”) oraz na czole (zmarszczki poprzeczne czoła) w wyniku powtarzających się ruchów mimicznych mięśni twarzy (napinanie i rozluźnianie skóry właściwej). Drobne, płytkie mają tendencję do znikania podczas naciągania skóry. Zmarszczki mimiczne mogą zacząć się tworzyć bardzo wcześnie, bo już w wieku 20-25 lat. Oprócz wyżej wymienionych należą do nich: zmarszczki pionowe i poziome gładziny, poziome podstawy przegrody skórnej nosa i zmarszczki wokół ust.
Utrwalone zmarszczki mimiczne to zmarszczki statyczne, które pogłębiają się z wiekiem. Grawitacyjne natomiast powstają w wyniku działania grawitacji na skórę o obniżonej sprężystości. Kontury twarzy ulegają zmianie, tworzą się bruzdy nosowo-wargowe, policzki mają tendencję do opadania, a podbródek staje się zwiotczały. Do zmarszczek grawitacyjnych należą: fałdy skórne na powiekach, zanikająca linia żuchwy, bruzdy nosowo-jarzmowe („dolina łez”) i bruzdy nosowo-wargowe. Cechuje je powolne tempo tworzenia się – w dużym stopniu są one zależne od skłonności osobniczych. Młoda twarz ma kształt odwróconego trójkąta, podstawa znajduje się u góry i zwęża ku brodzie, w wieku starczym podstawę stanowią natomiast tracące jędrność policzki oraz broda. O tych zmianach decydują modyfikacje tkanki tłuszczowej i kostnej zachodzące z wiekiem.
Czytaj także: Jak mieć zadbane dłonie i paznokcie?
Dlaczego skóra się starzeje? Teorie starzenia się
Powstało około 300 teorii dotyczących starzenia się. Do najważniejszych należą:
- Teoria genetyczna – mówi o tym, że najdłuższy możliwy czas życia jest cechą uwarunkowaną genetycznie. To geny odpowiadają za tempo i charakter starzenia się.
- Teoria telomerowa – telomery to niekodujące zakończenia chromosomów. Teoria telomerowa wyjaśnia, że z każdym procesem replikacji telomery skracają się. Istnieje związek między długowiecznością a aktywnością telomeraz, zatem dłuższe telomery to dłuższe życie. Wraz z wiekiem maleje aktywność telomerazy – enzymu kontrolującego ten proces. Efektem skrócenia jest uniemożliwienie transkrypcji i proces apoptozy. Telomery są dłuższe u kobiet niż u mężczyzn w tym samym wieku, a także u zdrowych stulatków w porównaniu z chorującymi.
- Teoria ograniczonej liczby podziałów komórki (teoria zaprogramowania, teoria Hayflicka) – opiera się na zasadzie, że zdolność do podziałów komórki jest ograniczona i z czasem zmniejsza się.
- Teoria glikacji – wyjaśnia, że starzenie się jest wynikiem sztywnienia włókien kolagenu i elastyny na skutek łączenia się ich w kompleksy z cukrami w procesie glikacji. Jest to nieenzymatyczna, spontaniczna i niekontrolowana reakcja, w wyniku której powstają nierozkładalne końcowe (zaawansowane) produkty glikacji tzw. AGEs (advanced glycation end products). Przyczyną powstawania tych kompleksów jest nadmierna podaż cukrów prostych (glukozy, galaktozy i fruktozy). Kolagen mnożąc liczbę wiązań krzyżowych między włóknami usztywnia komórki i zakłóca ich prawidłową czynność. Ilość wiązań krzyżowych wzrasta pod wpływem wolnych rodników tlenowych (ROS) oraz AGE. Dzieje się to głównie w skórze, nerkach, naczyniach krwionośnych i soczewce oka. Glikacja uszkadza także dysmutazę ponadtlenkową, która ma właściwości antyoksydacyjne.
- Teoria wolnych rodników – wskazuje, że podstawową przyczyną starzenia się organizmów jest nagromadzenie się w ich komórkach uszkodzeń wywołanych przez reaktywne formy tlenu (ROS). Wolne rodniki powstają w wyniku przemian fizjologicznych, a także w wyniku działania czynników zewnętrznych (np. smogu, promieniowania UV) i są neutralizowane przez systemy antyoksydacyjne. Ich nadmiar jest natomiast niebezpieczny, bo powoduje uszkodzenie białek, lipidów i kwasów nukleinowych.
- Teoria błędopochodnej katastrofy (error catastrophe theory) – jej twórcą jest angielski chemik Leslie E. Orgel. Teoria opiera się na niestabilności przekazu genetycznego ujawniającego się w mechanizmie wytwarzania białek. Z wiekiem pogarsza się dokładność kodowania genetycznego, co dotyczy przede wszystkim proteosyntez. Skutkuje to gromadzeniem się błędów w czasie podziałów komórki lub jej naprawy. Obejmuje też błędy powstałe podczas napraw DNA i replikacji oraz starzenie się proteasomów, czyli organelli komórkowych degradujących inne białka.
- Teoria zużycia i pękania – dotyczy mitochondrialnego DNA. Jest ono bardziej narażone na uszkodzenie niż jądrowe z uwagi na brak systemu naprawczego. Starzenie jest wynikiem kumulacji uszkodzeń.
- Teoria akumulowania produktów odpadowych – odpady metaboliczne zakłócają prawidłowy metabolizm komórki (np. depozycja amyloidu).
- Teoria niedoborów immunologicznych – według tej teorii starzenie się jest efektem obniżenia odporności (infekcje) i wzrostu autoimmunizacji (autoprzeciwciała).
- Teoria pogorszania wydolności układu endokrynnego – w tej teorii starzenie przedstawiane jest jako wynik niewydolności gruczołów dokrewnych, powodujący niedobory hormonów (spadek GH, DHEA).
- Inflammaging – to pojęcie określa chroniczny stan zapalny o niskim nasileniu, w wyniku którego następuje wzrost wydzielania cytokin prozapalnych (IL-6, IL-8 i TNF-α). Stan zapalny może być wywołany przez takie czynniki jak: stres, dieta oparta na przetworzonych produktach, zanieczyszczenie środowiska, palenie papierosów, promieniowanie UV, mróz, wiatr, a także źle dobrana pielęgnacja. Obserwuje się ścieńczenie i obniżenie szczelności warstwy rogowej naskórka, zaburzenie syntezy fibroblastów i odnowy kolagenu. Do skórnych objawów klinicznych zalicza się: suchość, zmarszczki, teleangiektazje, przebarwienia oraz nierówności spowodowane elastozą.
- Uszkodzenia proteomu – proteom to ogół białek obecnych w organizmie. Proteostaza to równowaga między syntezą, składaniem, naprawą i rozpadem białek, zapewniająca poprawne funkcjonowanie ustroju. By proteiny pełniły swoje funkcje muszą być uformowane w strukturę trzeciorzędową. Proteom jest zmienny, podlega modyfikacjom pod wpływem czynników zewnętrznych i wewnętrznych będących źródłem stresu oksydacyjnego protein. Nieprawidłowe formowanie (nieodwracalna karbonylacja) i agregacja białek są związane z wieloma chorobami (choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, cukrzyca), wpływają również na proces starzenia (także skóry). By chronić białka przed niepożądanymi zmianami i umożliwić im właściwą strukturę, potrzebne są chaperony, czyli tak zwane „białka opiekuńcze” – chroniące inne proteiny. Następnym krokiem jest szukanie antyoksydantów o działaniu chaperon-like, chroniących przed uszkodzeniem proteomu. Tradycyjne antyoksydanty nie są specyficzne dla białek.
Czytaj także: Jak rozpoznawać choroby rzadkie z objawami dermatologicznymi?
Jakie czynniki wpływają na starzenie się skóry?
Skóra jest bezpośrednio narażona na uszkadzające czynniki zewnętrzne, w wyniku czego starzeniu ulega szybciej niż inne narządy i jest to bardziej widoczne. Starzenie chronologiczne, zależne od czynników wewnątrzpochodnych, pojawia się później niż starzenie zewnątrzpochodne.
Czynniki wpływające na starzenie się skóry dzieli się na:
- wewnątrzpochodne (endogenne) – do nich zalicza się predyspozycje genetyczne i zmiany hormonalne,
- zewnątrzpochodne (egzogenne) – należą do nich: styl życia, choroby przewlekłe, dieta, aktywność fizyczna, nikotynizm, zanieczyszczenie środowiska, promieniowanie UV (głównie UVA), narażenie na ROS (wolne rodniki tlenowe).
Co ma największy wpływ na starzenie się skóry?
Czynnikiem, który ma największe znaczenie w procesie starzenia się skóry, jest promieniowanie UV. UVB wywiera wpływ głownie na naskórek, UVA natomiast na skórę właściwą. To UVA jest odpowiedzialne za fotostarzenie (photoaging) i kancerogenezę. Promieniowanie UV jest obecne cały rok, niezależnie od pogody i ma zdolność przenikania przez szyby. Ponadto jego efekty działania są oddalone w czasie, bo nadmierne dawki kumulują się. Oznacza to, że na skórze widoczne będą skutki wakacji sprzed 20-30 lat. Na szczęście następuje wzrost świadomości społecznej dotyczącej ochrony przeciwsłonecznej i moda na solarium zmienia się w modę na stosowanie kremów z filtrem UV przez cały rok. Na fotostarzenie ma wpływ także fototyp – im niższy, tym skóra jest bardziej podatna. Zatem osoby rudowłose o porcelanowej cerze (fototyp I) będą bardziej podatne niż osoby o ciemnej karnacji (fototyp IV).
Czytaj także: Wpływ podłoża na mechanizm działania maści
Jak zapobiegać działaniu wolnych rodników na skórę?
Źródłami ROS są wspomniane wyżej promieniowanie UV, a także smog, dieta oparta na wysokoprzetworzonych produktach, alkohol, nikotyna i substancje drażniące w wyrobach tytoniowych. Działanie wolnych rodników zwiększa się w przypadku długotrwałego stresu, braku odpowiedniego snu i wypoczynku. Są to czynniki modyfikowalne. Zaleca się spożywanie produktów bogatych w antyoksydanty (przede wszystkim warzyw) i kwasy omega-3 (ryby morskie), ograniczenie cukrów prostych i tłuszczów nasyconych. Ważne jest też odpowiednie nawadnianie i aktywność fizyczna.
Jakie leki mogą mieć negatywny wpływ na starzenie się skóry?
Statystycznie osoby w wieku podeszłym i starczym przyjmują minimum 7 leków dziennie. Część z nich będzie w niekorzystny sposób oddziaływać na skórę i jej przydatki. Pacjent senioralny ma większe ryzyko wystąpienia skórnych działań niepożądanych z uwagi na: zmiany fizjologiczne związane ze starzeniem, polipragmazję i wielochorobowość. Jednym z głównych problemów w starszym wieku jest suchość skóry. Są grupy leków, które wpływają na poziom nawilżenia skóry poprzez obniżenie ilości wody lub zmianę składu płaszcza hydrolipidowego.
Które leki powodują spadek nawodnienia skóry?
Spadek nawodnienia powodują cholinolityki oraz diuretyki tiazydowe i pętlowe. Za modyfikację składu bariery hydrolipidowej odpowiadają statyny i leki antyandrogenne (spironolakton). Natomiast statyny wpływają na wytwarzanie cholesterolu, także tego wchodzącego w skład bariery hydrolipidowej.
Leki modyfikujące mikrobiom skórny
Mikrobiom skórny twarzy z wiekiem podlega większej modyfikacji niż mikrobiom jelitowy. Wraz ze zmianą gatunków bakterii inny jest profil postbiotyków, a w wyniku tego skład NMF (naturalny czynnik nawilżający; Natural Moisturizing Factor) i praca gruczołów łojowych. Powoduje to przesuszenie skóry i zmianę różnorodności gatunków mikrobiomu. Wpływ na mikrobiom mają między innymi leki przeciwdrobnoustrojowe.
Wpływ leków stosowanych w psychiatrii na stan skóry, włosów i paznokci
Grupą leków, która jest często stosowana – także u seniorów – są leki psychiatryczne. Są ordynowane w depresji, zespołach zaburzeń lękowych, zaburzeniach snu, stresie pourazowym i przewlekłych zespołach bólowych. Mogą wywoływać poważne reakcje skórne takie jak: ciężkie reakcje pęcherzowe (rumień wielopostaciowy, zespół Stevensa- Johnsona, zespól Lyella), uogólnione reakcje krostkowe i reakcje nadwrażliwości.
Z łagodniejszych działań niepożądanych mogą wystąpić: przesuszenie skóry i błon śluzowych, pogorszenie stanu włosów i paznokci, wypryski, wysypki oraz rumień skórny. Największe ryzyko wypadania włosów zaobserwowano przy bupropionie, nieco niższe przy duloksetynie i citalopramie, a najniższe przy kuracji fluoksetyną i paroksetyną. Różnice dotyczyły tylko kobiet. Łysienie najczęściej występowało przy kwasie walproinowym i walproinianie sodu, rzadziej przy stosowaniu litu, karbamazepiny i selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI). Przy stosowaniu mirtazapiny oprócz łysienia nastąpiła zmiana koloru włosów.
Czytaj także: Co warto wiedzieć o ochronie przeciwsłonecznej?
Jakie leki mogą mieć pozytywny wpływ na stan skóry?
Nie ma aktualnie produktów leczniczych, które miałyby wskazania do stosowania w celu przeciwdziałania procesom starzenia. Obserwacje pokazują jednak, że są leki, które jako specyficzny „skutek uboczny” mogą korzystnie wpływać na stan skóry. Między innymi udowodniony wpływ hamujący na starzenie się skóry ma izotretynoina (stosowana ogólnie i miejscowo), a także inne retinoidy (miejscowo).
Jak na skórę działa metformina?
Obecnie prowadzi się wiele badań dotyczących wpływu metforminy na starzenie się skóry. Uważa się, że substancja ta może niwelować ilość uszkodzeń DNA, obniżać stres oksydacyjny usuwając ROS i chronić komórki skóry przed fotostarzeniem. Hamuje glikację, zmniejszając wytwarzanie AGE, których powstawaniu sprzyja wysoki poziom glukozy. Badania na myszach wykazały wpływ metforminy na objawy fotostarzenia, szorstkość, ścieńczenie naskórka i degradację kolagenu. Metformina może działać przeciwzapalnie przez obniżenie sekrecji Il-6, IL-17, TNF-α, IFN-g oraz wzrost aktywacji AMPK (adenosine-monophosphate-activated protein kinase).
Senolityki – czym są i jak działają?
Grupą godną uwagi są senolityki, czyli związki, których działanie polega na selektywnym eliminowaniu starzejących się komórek. Należą do nich: dazatynib (cytostatyk), kwercetyna, teaflawiny z czarnej herbaty, fisetyna (flawonol, występujący w dużej ilości w truskawkach), kurkumina, resweratrol, strofantyna (glikozyd nasercowy).
Spośród wymienionych najbardziej obiecująco zapowiada się kwercetyna. W badaniu ex-vivo na modelu ludzkiej skóry substancja ta zapobiegała ekspresji cyklooksygenazy-2 (COX-2) i indukowanej promieniowaniem UV ekspresji metaloproteinazy typu 1 (MMP-1) zmniejszając degradację kolagenu. Większość senolityków była badana głownie na myszach i ewentualnie modelach ludzkiej skóry, dlatego dalsze badania są konieczne.
Czytaj także: Źródła wiedzy o kosmetykach
Co stosować, aby spowolnić starzenie się skóry?
Anti-aging to nurt, który starzenie się przedstawia jako problem, a rozwiązaniem jest medycyna estetyczna. Healthy-aging natomiast kładzie nacisk na sposób, w jaki skóra się starzeje. Zabiegi powinny opierać się na skutecznej biostymulacji, rewitalizacji i odbudowie skóry. Na popularności w Polsce zyskuje wspieranie regeneracji bariery hydrolipidowej i mikrobioty skórnej, czyli korneoterapia.
W nurt slow-aging wpisują się zatem: peelingi enzymatyczne i chemiczne, mezoterapia igłowa, mezoterapia mikroiglowa (mikronakłuwanie), zabiegi oparte na radiofrekwencji, ultradźwięki, laser biostymulacyjny i „biała kosmetyka”. Warto też wprowadzić masaże, terapię manualną oraz likwidację hipertonusu mięśniowego.
Ważniejsza od zabiegów jest pielęgnacja domowa i odpowiedni dobór kosmetyków. Podstawą rutyny pielęgnacyjnej powinien być krem z filtrem UV o szerokim spektrum działania. Warto, by ten produkt lub np. serum stosowane przed kremem zawierało antyoksydanty (np. wit. C, E, ksantohumol, wyciąg z zielonej herbaty). Korzystnie byłoby też włączyć do pielęgnacji produkty zawierające: substancje złuszczające, stymulatory komórkowe działające na fibroblasty, czynniki wzmacniające – zwiększające właściwości mechaniczne skóry oraz czynniki napinające, natychmiastowo wygładzające drobne zmarszczki powierzchniowe. Przykładami takich substancji są:
- retinoidy – hamują aktywność metaloproteinaz, stymulują syntezę kolagenu,
- witamina C – stymuluje syntezę kolagenu i poprawia strukturę skóry,
- peptydy sygnałowe – zwiększają produkcję kolagenu, elastyny i glikozaminoglikanów,
- ceramidy – regenerują barierę hydrolipidową,
- kwasy AHA (np. kwas glikolowy) – zwiększają wchłanianie substancji czynnych i spłycają drobne zmarszczki.
Czytaj także: Pielęgnacja azjatycka – na czym polega jej popularność?
Jaki jest najskuteczniejszy kosmetyk przeciwstarzeniowy?
Starzenie się jest nieuniknionym i naturalnym procesem. Najważniejsze jest dbanie o skórę i radość z jej pielęgnacji. Jako że ochrona UV umożliwiałaby zmniejszenie objawów starzenia nawet o 80%, to najlepszym i najskuteczniejszym kosmetykiem przeciwzmarszczkowym jest krem z filtrem UV. Stojący w opozycji do anti-aging nurt healthy-aging nie traktuje starzenia jako czegoś niechcianego, akceptuje je, ale równocześnie daje wskazówki, jak spowolnić jego objawy. Jednocześnie kładzie nacisk na współpracę z wieloma specjalistami: lekarzami (dermatologami, endokrynologami, ginekologami, psychiatrami, stomatologami), kosmetologami, farmaceutami, dietetykami, fizjoterapeutami i psychologami.
Piśmiennictwo:
- Marchewka M., Dąbrowski Z., Żołądź J.A., Fizjologia starzenia się. Profilaktyka i rehabilitacja, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2013, 449s.
- Przylipiak A., Medycyna estetyczna- Podręcznik dla studentów kosmetologii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2017, 599s.
- Adamski Z., Kaszuba A., Dermatologia dla kosmetologów, Edra Urban & Partner, Wrocław, wyd. 2- dodruk, 466s.
- Zięba A., Marwicka J., Udział wolnych rodników w procesie starzenia się skóry, Kosmetologia estetyczna, 5/2020/vol.9, 11-14
- Jak starzeje się skóra – kosmetologiczne must know (lne.pl)
- Aszklar K., Piotrowska A., Częstość występowania oraz typy dermatologicznych działań niepożądanych leków przeciwdepresyjnych, Kosmetologia Estetyczna, 3/2020/vol 9, 345- 350
- Warwas M., Piwowar A., Kopiec G., Zaawansowane produkty glikacji (AGE) w organizmie-powstawanie, losy, interakcja z receptorami i jej następstwa, Farm Pol, 2010, 66(8): 585-590
- Zielińska A., Kamm A., Dąbrowska A., Processes in the human skin responsible for its aging, Aesth Cosmetol Med. 2022;11(2):75-80. https://doi.org./10.52336/acm.2022.010
- Pilkington S.M., Bulfone-Paus S., Griffiths C.E.M., Watson R.E.B., Inflammaging and the Skin. J Invest Dermatol. 2021 Apr;141(4S):1087-1095. doi: 10.1016/j.jid.2020.11.006. Epub 2021 Jan 7. PMID: 33358020.
- Domaszewska-Szostek A., Puzianowska-Kuźnicka M., Kuryłowicz A., Flavonoids in Skin Senescence Prevention and Treatment. Int J Mol Sci. 2021 Jun 25;22(13):6814. doi: 10.3390/ijms22136814. PMID: 34201952; PMCID: PMC8267725.
- Chen Q., Zhang H., Yang Y., Zhang S., Wang J., Zhang D., Yu H., Metformin Attenuates UVA-Induced Skin Photoaging by Suppressing Mitophagy and the PI3K/AKT/mTOR Pathway. Int J Mol Sci. 2022 Jun 23;23(13):6960. doi: 10.3390/ijms23136960. PMID: 35805987; PMCID: PMC9266365.
- Benoit I., Burty-Valin E., Radman M., A Proteome-Centric View of Ageing, including that of the Skin and Age-Related Diseases: Considerations of a Common Cause and Common Preventative and Curative Interventions. Clin Cosmet Investig Dermatol. 2023 Jan 12;16:79-85. doi: 10.2147/CCID.S397751. PMID: 36660191; PMCID: PMC9842513.