Zgodnie z definicją farmakopealną maści to postać leku przeznaczona do stosowania na skórę lub błony śluzowe. W ich skład wchodzi jedna bądź kilka substancji leczniczych oraz odpowiednie podłoże maściowe. To właśnie ono determinuje, czy maść wywoła działanie miejscowe, czy substancje lecznicze zdołają przeniknąć do krwiobiegu i zostanie osiągnięte działanie ogólne.
Na wstępie rozważań w kwestii maści należy podkreślić, że skóra, na którą nakładane są one najczęściej, stanowi naturalną barierę organizmu. Do jej zadań należy zarówno ochrona przed utratą substancji endogennych, jak i hamowanie penetracji substancji egzogennych. Warto mieć na uwadze, że z tego powodu uzyskanie zadowalającego wchłaniania substancji podanych na skórę nie zawsze jest możliwe. Można je natomiast zoptymalizować, dobierając odpowiednią formę substancji leczniczej oraz podłoże, które bezpośrednio determinuje skuteczność działania aplikowanej maści.
Budowa skóry w kontekście wchłaniania leków
Biorąc pod uwagę budowę anatomiczną skóry wyróżnia się – idąc od wewnątrz – skórę właściwą i naskórek. Pierwsza zbudowana jest głównie z białek włóknistych (kolagenu i elastyny) oraz mukopolisacharydów tworzących hydrożel, w którym zawieszone są pojedyncze komórki – fibroblasty. W związku ze swoją strukturą nie pełni ona znaczącej funkcji barierowej. Zapewnia natomiast sprężystość skóry i odpowiada za jej wytrzymałość na rozerwanie. W tej warstwie znajdują się naczynia krwionośne i zakończenia nerwowe warunkujące odczuwanie dotyku, bólu, ciepła czy zimna.
Z kolei naskórek zbudowany z kilku warstw tworzą ściśle ułożone komórki zwane keratynocytami. Ulegają one szybkim podziałom i różnicują się, w wyniku czego w ciągu 28 dni stają się martwe i tworzą najbardziej zewnętrzną warstwę skóry – warstwę rogową. Stanowi ona podstawową barierę skórną dzięki ciasnemu upakowaniu komórek oraz obecności lipidów znajdujących się w przestrzeniach międzykomórkowych. Lipidy te tworzą wielowarstwowe struktury, których podstawową jednostkę tworzy podwójna warstwa lipidów oddzielona niewielkim obszarem hydrofilowym. Ta złożona budowa znacznie utrudnia dyfuzję substancji w warstwie rogowej.
W jaki sposób leki wchłaniają się przez skórę?
Aby substancja lecznicza podana naskórnie dotarła do krwiobiegu, musi przeniknąć przez warstwę rogową skóry. Nawet leki działające w obrębie naskórka zmuszone są ją pokonać. Lipidowy charakter tej bariery prawie całkowicie utrudnia przenikanie substancji hydrofilowych i jonowych. Najsprawniej natomiast wchłaniają się substancje lipofilowe i właśnie ich penetracja ma największe znaczenie kliniczne.
Na szybkość penetracji leków przez skórę, podobnie jak przez inne błony biologiczne, wpływa także ładunek elektryczny – szybciej wchłaniają się substancje podawane w formie cząsteczkowej, a nie jonowej. Ponadto preferowane jest stosowanie leków w formie kwasu lub zasady zamiast soli. Znaczenie ma także masa cząsteczkowa wchłanianego związku – im mniejsza, tym łatwiejsza dyfuzja w obrębie warstwy rogowej.
Jak można usprawnić wchłanianie leków przez skórę?
Niestety czasem nawet leki w formie lipofilowej wchłaniają się niedostatecznie, aby osiągnąć efekt terapeutyczny. Proces ten można usprawnić stosując kilka zabiegów, takich jak:
- wybór odpowiedniego analogu leku (formę kwasu lub zasady zamiast soli),
- zastosowanie odpowiedniej postać leku (maść zamiast roztworu),
- podanie leku na skórę dobrze ukrwioną (np. poprzez masaż),
- zastosowanie większego stężenia leku (zgodnie z prawem Ficka stężenie leku w skórze zależy od jego stężenia w aplikowanym preparacie),
- zastosowanie preparatu w formie opatrunku okluzyjnego,
- zastosowanie promotorów wchłaniania (substancji modyfikujących strukturę lipidów warstwy rogowej, przez co dyfuzja leków staje się łatwiejsza; zalicza się do nich etanol, glikol propylenowy, mocznik, dimetylosulfotlenek, laurylosiarczan sodu),
- zastosowanie metody jonoforezy lub sonoforezy.
Wpływ podłoża na mechanizm działania maści
Kwestia zastosowanego w maściach podłoża jest bardzo istotna dla uwalniania leku i miejsca jego działania. Pozostaje jednak kwestią dość problematyczną, ponieważ wytypowanie odpowiedniego podłoża dla konkretnej substancji leczniczej jest niezwykle trudne i wymaga przeprowadzenia serii prób eksperymentalnych i klinicznych. Aby wybrać odpowiednie podłoże należy wziąć pod uwagę stan skóry, właściwości samej substancji czynnej oraz czas jej wchłaniania i intensywność działania. Samo podłoże maściowe może także wywierać działanie nawilżające, natłuszczające lub ochronne.
Aby osiągnąć zadowalający efekt terapeutyczny skład maści należy komponować w taki sposób, aby uzyskać maksymalny współczynnik podziału podłoże/lipidy warstwy rogowej. Istotne jest, aby wziąć pod uwagę fakt, że substancje lipofilowe dużo sprawniej przenikają do skóry z podłoża hydrofilowego. Z kolei stosowanie podłoży o charakterze silnie lipofilowym o niskiej zawartości wody sprawia, że leki nie są w stanie przeniknąć do głębszych warstw skóry.
Istnieje wiele różnych kryteriów podziału podłoży maściowych, z których za najbardziej popularną uważa się klasyfikację uwzględniającą ich właściwości fizykochemiczne. Na tej podstawie wyróżnia się: podłoża lipofilowe (węglowodorowe, tłuszczowe, oleożele, silikony), absorpcyjne (emulsyjne) bezwodne i uwodnione, kremy hydrofilowe oraz podłoża hydrożelowe. W oparciu o rodzaje zastosowanych podłoży, a co za tym idzie docelowe miejsce działania, wyróżnia się następujące rodzaje maści:
- epidermalne,
- endodermalne,
- transdermalne,
- diadermalne.
Czytaj także: Powszechne i nowoczesne podłoża maściowe stosowane w recepturze.