Profil działania uzależniającego barbituranów
Pochodne kwasu barbiturowego (barbiturany) były szeroko stosowane w latach 50-70 dwudziestego wieku jako leki nasenne i przeciwpadaczkowe. Na poziomie komórkowym łączą się z podjednostką a receptorów GABA-ergicznych, powodując otwarcie kanałów chlorkowych i hiperpolaryzację błony neuronów. Barbiturany działają hamująco na komórki nerwowe tworu siatkowatego i kory mózgowej. Wiele z nich wzmaga działanie przeciwbólowe leków o takich właściwościach, a niektóre wykazują działanie przeciwdrgawkowe.
Z uwagi na wytwarzanie tolerancji, potencjał uzależniający i toksyczność większość leków z tej grupy została już wycofana w większości krajów świata. Obecnie używany jest między innymi fenobarbital (luminal) i jego sól sodowa w postaci preparatów gotowych i recepturowych.
Wszystkie pochodne kwasu barbiturowego wykazują silne właściwości uzależniające. Sprzyja temu fakt, że stosunkowo szybko wzrasta tolerancja, co powoduje częste zwiększanie dawki. Pełne uzależnienie psychiczne i fizyczne rozwija się po kilkumiesięcznym okresie stosowania wysokich dawek. Nagłe odstawienie barbituranów prowadzi do zespołu abstynencyjnego, który przebiega z takimi objawami jak bezsenność, niepokój, majaczenie, wzrost temperatury ciała i drżenia mięśniowe, a w skrajnych przypadkach drgawki.
Spośród zewnętrznych oznak nadużywania barbituranów należy wymienić:
- spowolnienie ruchów,
- maskowatą twarz,
- zaburzenia koordynacji ruchowej,
- początkowo zwężone, a następnie rozszerzone źrenice,
- oczopląs.
Rola benzodiazepin w zjawisku wywoływania uzależnienia
Benzodiazepiny zostały wprowadzone do lecznictwa w latach 60-tych XX wieku i szybko zastąpiły barbiturany. Jest to grupa leków o działaniu przeciwlękowym, nasennym i uspokajającym. Niektóre z nich wykazują również działanie miorelaksacyjne.
Receptorowy mechanizm działania benzodiazepin
Na poziomie komórkowym wiążą się z receptorami GABA-ergicznymi, uwrażliwiając je na działanie kwasu gamma-aminomasłowego, który jest najważniejszym aminokwasem hamującym w OUN. W następstwie hiperpolaryzacji wnętrza komórki dochodzi do zmniejszenia wydzielania neurotransmiterów. Warto zauważyć, że w odróżnieniu od barbituranów benzodiazepiny nie wywołują hiperpolaryzacji w sposób bezpośredni. Dzięki temu możliwe jest uruchomienie mechanizmów kompensacyjnych w przypadku przedawkowania.
Zastosowanie benzodiazepin we współczesnej medycynie
Benzodiazepiny są obecnie bardzo szeroko stosowane w kilkudziesięciu wskazaniach – przede wszystkim w psychiatrii i neurologii, ale także w anestezjologii. Należy tu wymienić przede wszystkim zaburzenia lękowe, bezsenność, padaczkę, odtruwanie od alkoholu i innych substancji, łagodzenie napięcia i lęku w przebiegu różnych chorób psychicznych, premedykację przed znieczuleniem ogólnym.
Przebieg i objawy uzależnienia od benzodiazepin
Długotrwałe stosowanie BDZ może prowadzić do wykształcenia się zależności fizycznej i psychicznej. Największy potencjał uzależniający mają benzodiazepiny o krótkim okresie półtrwania. Najsłabszy – te o słabym działaniu i długim czasie półtrwania.
Objawy zespołu abstynencyjnego po nagłym odstawienie leków z tej grupy to przede wszystkim wzrost lęku, pobudzenie, zaburzenia snu, chwiejność emocjonalna, a w skrajnych przypadkach – halucynacje i psychoza.
Zespół odstawienny pojawia się zwykle po 48 godzinach po odstawieniu BDZ o pośrednim czasie działania (lorazepam, temazepam) i od 5 do 10 dni po odstawieniu benzodiazepin długodziałających (diazepam, klorazepat). W przypadku nagłego odstawienia silnych benzodiazepin o krótkim okresie półtrwania istnieje duże ryzyko wystąpienia tzw. zespołu „z odbicia”. Charakteryzuje się on nasileniem objawów występujących przed leczeniem i może się pojawić nawet po krótkotrwałym okresie stosowania.
Czytaj także: Benzodiazepiny – blaski i cienie.
Co warto wiedzieć o uzależniających właściwościach opioidów?
Opioidy są grupą substancji naturalnych, półsyntetycznych i syntetycznych działających agonistycznie w stosunku do receptorów opioidowych. W lecznictwie wykorzystywana jest obecnie morfina oraz opioidy syntetyczne – jako środki przeciwbólowe. Należą do nich: fentanyl, metadon, buprenorfina, oksykodon, tramadol. Są to leki o stosunkowo dużym potencjale uzależniającym. Jednym z ich działań niepożądanych jest euforia (błogostan). Nie ma ona znaczenia medycznego, ale czasami prowokuje pozamedyczne stosowanie środków z tej grupy. Próby rekreacyjnego stosowania opioidów o wiele częściej prowadzą do uzależnienia fizycznego i psychicznego niż zastosowanie medyczne – nawet przewlekłe – pozostające pod kontrolą lekarza.
Jak wygląda obraz kliniczny uzależnienia od opioidów?
Obraz kliniczny uzależnienia obejmuje „głód” opioidów i odczuwanie przymusu sięgnięcia po lek i rozwój tolerancji, z czym wiąże się poszukiwanie substancji i zaniedbywanie codziennych obowiązków.
Charakterystyczny jest także zespół abstynencyjny występujący w przypadku nagłego odstawienia przebiegający z silnym głodem narkotykowych, „gęsią skórką”, łzawieniem, wysiękiem z nosa, rozszerzeniem źrenic, nudnościami i wymiotami, bólami stawów, mięśni i kości, a także podwyższonym ciśnieniem krwi, bezsennością czy zmianami nastroju z napadami złości.
Czytaj także: Co warto wiedzieć o skutecznej i bezpiecznej terapii opioidami?