Uzależnienie – natura i mechanizm powstawania zjawiska

Uzależnieniem nazywamy każdy nabyty stan zaburzenia zdrowia psychicznego i fizycznego przebiegający z okresowym lub stałym przymusem wykonywania określonej czynności lub zażywania psychoaktywnej substancji chemicznej. Zgodnie ze współczesną wiedzą z zakresu psychologii termin „uzależnienie” ma bardzo szeroki zakres i obejmuje zarówno uzależnienie od narkotyków, leków czy papierosów, jak i wielu przymusowych zachowań takich jak kompulsywne zakupy, hazard czy nawet nadmierne korzystanie z internetu.

REKLAMA

Ogólnie, charakterystyczną cechą wszystkich uzależnień jest utrata kontroli nad czynnością będącą przedmiotem uzależnienia. Diagnozowanie uzależnień odbywa się między innymi w oparciu o klasyfikację chorób ICD-10. Jak zaznaczono na wstępie zjawisko uzależnienia należy rozpatrywać zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej.

Czym jest uzależnienie fizyczne?

Uzależnienia fizyczne (fizjologiczne) to nabyta potrzeba stałego zażywania jakiejś substancji manifestująca się szeregiem dolegliwości fizycznych w przypadku braku dostarczenia jej do organizmu. Zaprzestanie zażywania substancji uzależniającej prowadzi do wystąpienia zespołu abstynencyjnego („z odstawienia”), którego objawami mogą być biegunki, uczucie zimna, wymioty, drżenie mięśni, bezsenność.

Do najważniejszych substancji wywołujących uzależnienia fizyczne należą nikotyna, etanol, opioidy (heroina, morfina i inne), barbiturany czy benzodiazepiny.

Czym jest uzależnienie psychiczne?

Uzależnienie psychiczne jest nabytą silną potrzebą wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji – niespełnienie tej potrzeby wywołuje poważne następstwa:

• wzrost popędu związanego z poszukiwaniem środka uzależniającego,
• wzrost tolerancji na działanie środka uzależniającego,
• kompulsywne nadużywanie środka uzależniającego kosztem własnego zdrowia,
• obsesja brania i natrętne myśli, które utrzymują się nawet po okresie abstynencji,
• samooszukiwanie się i samousprawiedliwanie czynności związanych z uzależnieniem (jest to związane z psychologicznymi mechanizmami obronnymi),
• wyniszczenie fizyczne i spadek zainteresowania otoczeniem.

W przypadku zależności psychicznej osoba uzależniona nie jest w stanie samodzielnie przerwać czynności kompulsywnych związanych z uzależnieniem. Odpowiednia psycho- i farmakoterapia potrafi wprawdzie zatrzymać czynności kompulsywne, jednak wciąż nie ma skutecznych metod walki z uzależnieniem psychicznym.

Czytaj także: Współczesne spojrzenie na problem uzależnienia od alkoholu i jego leczenie.

Natura i mechanizm powstawania zjawiska uzależnienia

W badaniach nad zjawiskiem uzależnienia powstało kilka hipotez wyjaśniających jego naturę i mechanizm. Jedna z najstarszych (teoria Edwarda F. Khantziana oraz Dawida F. Duncana) opiera się na pojęciu „samoleczenia”, a więc przyjmowaniem środków uzależniających w związku z potrzebą zmniejszenia dyskomfortu psychicznego i fizycznego (np. bólu) pojawiającego się w odpowiedzi na stres lub w przebiegu chorób. Hipoteza wysunięta przez Gaetano Di Chiarę i R. Alana Northa zakłada, że nagroda ma dwie fazy:

• aktywną – fazę poszukiwania i oczekiwania przyjemności
• pasywną – fazę zaspokojenia

Faza druga podlega tak zwanej habituacji w ośrodkowym układzie nerwowym – ujemnemu sprzężeniu zwrotnemu. Faza pierwsza jest natomiast oparta na układzie dopaminergicznym i jest związana z odruchami warunkowymi.

Należy zauważyć, że narkotyczne środki odurzające nie podlegają zjawisku habituacji. Co więcej, mają właściwość uczulania mózgu na oczekiwanie nagrody w postaci przyjemności. Mechanizmem obronnym OUN są tu kompensacyjne zmiany wrażliwości receptorów czy produkcja MAO, wskutek czego dochodzi do coraz większej różnicy między przyjemnością oczekiwaną a uzyskiwaną. Następuje wówczas coraz silniejszy wzrost napięcia związanego z oczekiwaniem nagrody (faza pierwsza), która w paradoksalny sposób nie może zostać zaspokojona (faza druga). Prowadzi to do obsesji brania i do uzależnienia.