Recepturowe wędrówki po Europie. Hiszpania, część pierwsza

Nie ma chyba bardziej niedocenianego surowca recepturowego jak tanina. Powtarzając słowa wypowiedziane na łamach „Aptekarza Polskiego” dwa lata temu, to właśnie wraz z taniną rozpoczynamy kolejną wędrówkę: przed nami „Formulario Nacional”, oficjalny receptariusz hiszpański!

REKLAMA

Pomimo wielce kuszących perspektyw musieliśmy w ubiegłym tygodniu porzucić węgierski receptariusz „Formulae Normales” – wszak tytuł naszego cyklu zobowiązuje: to wędrówki, a nie pobyt stały! Dlatego, po opisaniu czterech bardzo ciekawych receptur:

przenosimy się na południowy-zachód Europy!

„Formulario Nacional” – oficjalny hiszpański receptariusz

Polscy farmaceuci realia pracy swych koleżanek i kolegów z Hiszpanii znają znakomicie dzięki relacjom uczestników Międzynarodowego Programu Staży Zawodowych dla polskich farmaceutów, organizowanego przez Naczelną Izbę Aptekarską we współpracy z Sociedad Española de Farmacia Hospitalaria. Do tego szerokiego i bardzo interesującego obrazu dokładamy od dzisiaj hiszpańskie… receptury! Miejscem naszej wędrówki zaś będzie „Formulario Nacional”, oficjalny receptariusz, wydawany wspólnie przez Ministerio de Sanidad, Consumo y Bienestar Social, Agencia Española de Medicamentos y Productos Sanitarios oraz Agencia Estatal Boletín Oficial del Estado.

Wykładnia prawna, wytyczne, instruktaż sporządzenia leku…

Zarówno układ, jak i sposób prezentowania informacji można w „Formulario Nacional” uznać za wzorowy! Obok wykładni prawnej oraz wytycznych („Procedimiento general”) dotyczących m.in. higieny i zasad organizacji pracy, magazynowania surowców i dokumentowania czynności recepturowych, otrzymujemy także instruktaż dotyczący wykonywania poszczególnych postaci leku („Procedimiento de elaboración de formas farmacéuticas”) oraz proste metodyki kontroli jakości („Procedimiento de control de producto”). Bardzo ważne są monografie substancji czynnych („Principios activos”) oraz pomocniczych („Excipientes”). Do tych pierwszych zresztą będziemy się cały czas odwoływać, konfrontując hiszpańskie i polskie informacje dotyczące działania i stosowania surowców farmaceutycznych.

Najbardziej interesować będzie nas jednak część „Fórmulas magistrales tipificadas y preparados oficinales”, w której odnajdziemy trzy zbiory receptur zatytułowane kolejno: „Fórmulas magistrales tipificadas”, „Fórmulas magistrales tipificadas pediátricas” oraz najobszerniejszy – „Preparados oficinales”.

Olej z oliwek pierwszego tłoczenia jako substancja czynna i pomocnicza

W zaledwie dwóch akapitach scharakteryzowaliśmy dzieło liczące sobie blisko siedemset stron… Przejdźmy zatem do szczegółów! Z pewnością Czytelników interesuje, jakimi surowcami recepturowymi posługuje się „Formulario Nacional”. Wbrew pozorom – bliżej mu do naszego, polskiego asortymentu, jak omówionemu już receptariuszowi węgierskiemu. Ale są oczywiście surowce oddające lokalny koloryt i klimat, stanowiące wyróżnik. Jak pamiętamy, w „Formulae Normales” za surowiec taki uznaliśmy nalewkę z owocu pieprzowca… Natomiast w przypadku receptariusza hiszpańskiego jest to chyba olej z oliwek pierwszego tłoczenia (Oliva, aceite de, virgen), spełniający wymogi „Farmakopei Europejskiej” (Olivae oleum virginale). W Polsce niestety nie jest on dostępny, podczas gdy w „Formulario Nacional” sugeruje się jego wszechstronne wykorzystanie, zarówno jako substancja czynna, jak i pomocnicza.

W pierwszym przypadku stosowany może być zarówno zewnętrznie (m.in. działanie zmiękczające woskowinę, łagodzące stany zapalne skóry, leczenie egzemy i łuszczycy), jak i wewnętrznie (m.in. jako składnik odżywczy i przeczyszczający). Natomiast jako substancja pomocnicza służy olej z oliwek m.in. w recepturach „Aceite alcanforado” (10% olej kamforowy), „Aceite gomenolado” (z 2% zawartością olejku niaouli), „Aceite salicilado con alcohol” (5 g kwasu salicylowego, 15 g etanolu bezwodnego, olej z oliwek do 100 g) oraz „Aceite salicilado sin alcohol” (5 g kwasu salicylowego, 50 g oleju rycynowego pierwszego tłoczenia, olej z oliwek do 100 g).

Hiszpańska maść z balsamem peruwiańskim

„Formulario Nacional” to także surowce doskonale nam znane, choć ciągle… egzotyczne! Szczególną uwagę zwraca receptura „Pomada de bálsamo de Perú” z zarejestrowanym w Polsce, tak bardzo potrzebnym pacjentom, a niestety wciąż niedostępnym balsamem peruwiańskim. Gdyby nie ten właśnie brak, ciekawą recepturę można byłoby w Polsce wykonać, składa się bowiem z balsamu peruwiańskiego (6 g), oleju rycynowego pierwszego tłoczenia (6 g), wosku białego (aż 28 g!) oraz białej wazeliny (do 100 g). Hiszpańską maść z balsamem peruwiańskim stosuje się analogicznie, jak jej polskie „odpowiedniki”, tzn. w leczeniu zmian skórnych, takich jak oparzenia, odleżyny, pęknięcia skóry.

„Acidum tannicum – Kwas garbnikowy”

Czytelnicy „Aptekarza Polskiego” pamiętają być może zachwyty, które niegdyś poświęciliśmy balsamowi peruwiańskiemu. Nie inaczej było z taniną, którą pozwoliliśmy sobie określić jako najbardziej niedoceniany surowiec recepturowy. Faktycznie: w ujęciu monografii narodowych „Farmakopei Polskiej XII” tanina jest składnikiem zaledwie jednej receptury: „Czopków przeciw hemoroidom” (wraz z trzema zarejestrowanymi produktami leczniczymi), natomiast w „Wykazie dawek” figuruje ze wskazaniem ściągające. Ale przecież możliwości jej stosowania są znacznie szersze, a sto lat temu korzystano z nich powszechnie, nie tylko zresztą w lecznictwie!

Tannina w źródłach historycznych

Docent Ignacy Lemberger w „Komentarzu do ósmego wydania Farmakopei Austryackiej” (1907), w monografii „Acidum tannicum – Kwas garbnikowy”, zachwalał: kwas garbnikowy jest środkiem ściągającym (adstringens), kojącym (tonicum), oraz tamującym krew; posiada także własności przeciwgnilne. (…) Ponieważ z alkaloidami oraz ze solami metalów ciężkich tworzy osady nierozpuszczalne, więc stanowi kwas garbnikowy cenną odtrutkę stosowaną przy otruciach metalami i truciznami roślinnemi: używamy go wtedy w postaci rozczynu wodnego lub też odwaru lub naparu części roślinnych bogatych w garbniki. Ale – tak jak wspomnieliśmy – zastosowania „kwasu garbnikowego” w pierwszych latach XX wieku nie kończyły się wyłącznie na farmacji i medycynie: w technice służy (…) do garbowania skór, fabrykacyi atramentu, oraz do klarowania napojów, piwa, wina.

Późniejsza o zaledwie trzy lata „Farmakologja felczerska” do zastosowań wzmiankowanych przez Lembergera dodawała: wewn.[ętrznie] (…) przy krwotokach – żołądkowych, kiszkowych, płucnych i nerkowych (…), przy katarach żołądkowo-kiszkowych i przy cholerze. Natomiast w podaniu zewnętrznym zalecono taninę w czystej postaci lub z krochmalem, tlenkiem cynku i in. dla przysypki; wdmuchiwania do krtani; (…) wody do wdechania; (…) do enem; (…) do maści; (…) do szprycowania.

Niewiele zmieniło się w stosowaniu taniny u schyłku lat pięćdziesiątych XX wieku. „Informator terapeutyczny do Urzędowego Spisu Leków” (1959) polecał ją doustnie jako antidotum w przypadkach zatrucia antymonem lub niektórymi alkaloidami, i oczywiście zewnętrznie, w chorobach skóry oraz w powierzchniowych krwawieniach.

Tanina w receptariuszu hiszpańskim

A jakie wskazania terapeutyczne przypisuje taninie w XXI wieku „Formulario Nacional”? Cytujemy monografię „Tánico, Ácido” z rozdziału „Principios activos”. Właściwości farmakologiczne? Działanie ściągające, tanina wiąże się z białkami skóry. Wskazania terapeutyczne? W dermatologii, w stężeniu 2-10%, w postaci roztworów, maści i zasypek, w profilaktyce i leczeniu odleżyn oraz w pęknięciach skóry. Ale to nie wszystko, bowiem wedle „Formulario Nacional” taninę można zastosować także w leczeniu oparzeń, jako roztwór 5-15%.

I wreszcie, na co zwracamy uwagę w sposób szczególny, poleca się taninę w przypadku występowania aft błon śluzowych jamy ustnej i gardła. Zauważmy, że z taką właśnie drogą podania roztwór taniny może zastąpić z powodzeniem zarejestrowaną, ale od lat niedostępną, rewelacyjną nalewkę z dębianki (Gallae tinctura). Działanie drażniące taniny występuje wedle „Formulario Nacional” w przypadku wysokich stężeń. Natomiast przy długotrwałym stosowaniu na dużych powierzchniach tanina wchłania się i może wywoływać zaburzenia funkcji wątroby.

Trzy hiszpańskie receptury z taniną

„Formulario Nacional” przekazuje aż trzy receptury z taniną.

Zasypka „Polvos pédicos”

Znakomitej zasypki „Polvos pédicos”, wskazanej do stosowania w nadmiernej potliwości podeszwowej, w oryginalnym brzmieniu niestety nie wykonamy, ze względu na brak jednego składnika, i to wcale nie najważniejszego. Oto receptura: kwas borowy 10 g, tanina 5 g, kaolin ciężki 15 g, tlenek cynku 20 g, tymol 1 g, etanol 96% 1 ml, talk do 100 g.

Etanolowo-glicerolowy roztwór taniny

Z kolei 5% „Solución de ácido tánico” sporządza się na bazie równych części etanolu 96% oraz glicerolu (bezwodnego), którego w polskim asortymencie surowców farmaceutycznych brakuje. Lek ten wskazany jest do stosowania 2-4 razy dziennie, na skórę nieuszkodzoną. Wykazuje działanie m.in. ściągające, antyseptyczne i keratoplastyczne. Wskazanie zaproponowane przez „Formulario Nacional” to zapobieganie odleżynom.

Alkoholowy roztwór taniny

Natomiast recepturę „Alcohol tánico” można wykonać w polskiej aptece bez najmniejszego problemu. To 10% roztwór taniny w 70% etanolu:

Ácido tánico 10 g
Etanol 70% c.s.p. 100 ml

Stosowanie, działanie i wskazania przypisano mu analogiczne do „Solución de ácido tánico”.

Trwałość taniny w połączeniu z różnymi rozpuszczalnikami

Dlaczego cytowany receptariusz jako podstawę do sporządzania roztworów taniny wskazuje etanol 96% w połączeniu z bezwodnym glicerolem lub aż 70% etanol? Aby odpowiedzieć na to pytanie porzućmy na kilka chwil Hiszpanię i wróćmy do Europy Środkowej, oddając głos czeskiemu opracowaniu „Magistraliter receptura w dermatologii” (2021), najlepszemu chyba i najbardziej wyczerpującemu, nowoczesnemu receptariuszowi Europy!

Autor, doktor Zbyněk Sklenář, zwraca szczególną uwagę nie tylko na potencjalne niezgodności taniny (zarówno z substancjami czynnymi, jak pomocniczymi), ale także jej niską trwałość: roztwory wodne łatwo się utleniają i ulegają rozkładowi mikrobiologicznemu (sporządzamy je więc doraźnie), natomiast glicerol i etanol spowalniają te procesy i wydłużają trwałość.

W ślad za „Magistraliter receptura w dermatologii” przytoczmy również wskazania terapeutyczne taniny, są one bowiem jeszcze szersze, jak w przypadku „Formulario Nacional”! To nadmierna potliwość (m.in. dłoni, stóp, pach), rumień, egzema, świąd odbytu i narządów płciowych, intertrigo, łojotokowe zapalenie skóry. Nie dziwmy się, wszak wedle „Magistraliter…” tanina działa m.in. ściągająco, przeciwzapalnie, przeciwświądowo, przeciwgrzybiczo, przeciwwirusowo (na HSV 1) i przeciwdrobnoustrojowo. Można taninę stosować w postaci okładów z roztworów wodnych (5-10%), roztworów alkoholowych (1-3%), ale także półstałych postaci leku.

Jakie surowce spotykane są w „Formulario Nacional” najczęściej?

„Tylko” lub raczej „aż” trzy hiszpańskie receptury z taniną… A jakie surowce spotykane są w „Formulario Nacional” najczęściej? Z pewnością już pobieżne przeglądnięcie receptariusza udziela odpowiedzi: Alcanfor de formosa, Alcanfor de menta, Alcanfor de tomillo! To oczywiście hiszpańskie nazwy synonimowe – nazwy główne oraz powszechne wręcz wykorzystanie w „Formulario Nacional” tych tajemniczych surowców opiszemy jednak dopiero w przyszłym tygodniu. Zapraszamy do lektury!

dr hab. Maciej Bilek, prof. UR

Artykuł przygotowany we współpracy z firmą Fagron