Olejek eukaliptusowy w „Kosmetyce dermatologicznej”
W wydanym w roku 1950 fascynującym podręczniku „Kosmetyka dermatologiczna” profesora Henryka Mierzeckiego olejek eukaliptusowy zdefiniowany został jako ciecz bezbarwna, względnie lekko żółtawa, o aromatycznym zapachu podobnym do kamfory, uzyskiwana przez destylację iści rozdrębu kulistego. Jako zastosowanie podał Mierzecki: składnik zapachów. Co ciekawe jednak, olejek eukaliptusowy wymieniony został jako składnik receptury leczniczej, na łojotokowe wyłysienie i wypadanie włosów. Oto ona:
Ol. Menthae piper. 0,1
Ol. Gaulther 0,1
Ol. Eucalypti 0,1
Jodi metall 0,02
Acid. salic. 0,2
Nałożony na gorąco na głowę utrzymuje ciepło dłuższy czas, co wywołuje przekrwienie.
Olejek eukaliptusowy stosowany wewnętrznie
Pierwszą wyraźną wzmiankę o podaniu wewnętrznym olejku eukaliptusowego odnajdujemy w „Informatorze terapeutycznym do Urzędowego Spisu Leków 1959”: stosuje się doustnie w stanach kataralnych dróg oddechowych, poza tym do inhalacji w zapaleniu oskrzeli; zewnętrznie do wcierań. Nie dziwmy się, skoro kierunek działania zdefiniowany został jako miejscowo antyseptyczny i odwaniający oraz wykrztuśny. Dawkowanie zalecano następujące: doustnie kroplami, do inhalacji 0,2-0,6 ml. Zewnętrznie do wcierań.
Kontrowersje wokół użycia olejku eukaliptusowego ad usum internum
Stosowanie wewnętrzne olejku eukaliptusowego kwestionowało jednak późniejsze o zaledwie dwie dekady „Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy” pod redakcją Aleksandra Ożarowskiego (1976). Zaznaczono co prawda, że olejek lotny oraz jego główny składnik cyneol działają silnie bakteriobójczo, również na szczepy antybiotykooporne, silniej nawet niż fenol. Informowano równocześnie, że zwiększają one czynność wydzielniczą błon śluzowych górnych dróg oddechowych (…), ułatwiają odkrztuszanie (…), zmniejszają stany skurczowe oskrzeli (…) i dlatego łagodzą ból. Dobrze wchłaniają się przez skórę oraz z przewodu pokarmowego. Są wydalane z moczem i wydychanym powietrzem przez płuca, gdzie również wywierają swoje działanie. Zaznaczono jednakże, że obecnie zaniechano doustnego podawania olejku ze względu na obserwowane szkodliwe działania uboczne (zapalenie błon śluzowych żołądka i jelit, wymioty, ogólne osłabienie, kurcze).
Na poparcie tezy o niebezpieczeństwie związanym ze stosowaniem wewnętrznym olejku eukaliptusowego podano informację: najmniejsza dawka śmiertelna 3,5 ml, ale niekiedy nawet do 20 ml. Z wyraźną adnotacją „przestarzałe” poinformowano jednak o dawkowaniu doustnym: 0,06 – 0,2 ml pro dosi, zwykle w emulsji lub na cukrze.
Olejek eukaliptusowy do inhalacji
„Ziołolecznictwo…” informowało, że olejek nadal stosuje się w postaci inhalacji i aerozolu. Zalecano zatem jego zastosowanie w zapaleniu jamy ustnej (…), gardła (…), krtani (…), oskrzeli (…), zarówno w stanach ostrych, jak i przewlekłych, w lekkich przypadkach dychawicy oskrzelowej i nieżycie oskrzeli. Podkreślano przy tym, że ważne znaczenie w leczeniu schorzeń górnych dróg oddechowych mają inhalacje i aerozol, choć stosuje się też w postaci płukanek. Zewnętrznie jako środek bakteriobójczy na rany zakażone, do odkażania rąk, narzędzi itd., również do nacierań i w produkcji cukierków łagodzących kaszel i odkażających jamę ustną.
I dla takich właśnie zastosowań podano dawkowanie: do inhalacji (wraz z Ol. Pini pumilionis i mentolem) – 2-4 ml na 500 ml gotującej się wody, wziewać pary. Do wkraplania do nosa i gardła – 0,5-2% roztwory w płynnej parafinie.
Współczesna pozycja olejku eukaliptusowego
Jaka, wobec powyższych kontrowersji, jest obecna pozycja olejku eukaliptusowego? Po pierwsze posiada on monografię farmakopealną w najnowszych: „Farmakopei Europejskiej 10” i „Farmakopei Polskiej XII”. Monografia „Liść eukaliptusa” zawiera następującą definicję: całe lub rozdrobnione wysuszone liście starszych gałęzi Eucalyptus globulus. To właśnie w zależności od stopnia rozdrobnienia unormowano zawartość olejku eterycznego na poziomie nie mniej niż 20 ml/kg dla całej substancji roślinnej i nie mniej niż 15 ml/kg dla rozdrobnionej substancji roślinnej. Z kolei „Olejek eteryczny eukaliptusowy” zdefiniowany został jako olejek eteryczny otrzymany przez destylację z parą wodną i rektyfikację ze świeżych liści lub świeżych szczytowych gałązek różnych gatunków Eucalyptus bogatych w 1,8-cyneol.
Obowiązujące „Farmakopee…” wymieniają przy tym gatunki głównie używane: Eucalyptus globulus (…), Eucalyptus polybractea (…) i Eucalyptus smithii (…). W badaniach składu olejku eterycznego prowadzonych techniką chromatografii gazowej wymaga się, aby 1,8-cyneolu było nie mniej niż 70,0%. Od 0,05 do 10,0% powinno być α-pinenu, od 0,05 do 1,5% β-pinenu, α-felandrenu od 0,05 do 1,5%, limonenu od 0,05 do 15,0%. Dla kamfory i sabinenu ustanowiono natomiast normę, która nie może przekraczać odpowiednio: 0,1% i 0,3%.
Warto zauważyć, że najbardziej aktualne brzmienie monografii olejku eukaliptusowego podane zostało w „Suplemencie 10.5” do „Farmakopei Europejskiej”, a zatem w wersji polskojęzycznej odnaleźć możemy ją w „Suplemencie 2021” do „Farmakopei Polskiej XII”. Co się zmieniło? W najnowszych wersjach monografii uwzględniono nowe normy dla rozpuszczalności w etanolu. Wcześniej odnajdywaliśmy informację o tym, że olejek eukaliptusowy rozpuszcza się w pięciu objętościach etanolu, obecnie natomiast rozgraniczono rozpuszczalność olejku eterycznego zawierającego 70-79% 1,8-cyneolu (rozpuszcza się w 10 objętościach etanolu 70% V/V) oraz zawierającego nie mniej niż 80% 1,8-cyneolu (rozpuszcza się w 5 objętościach etanolu 70% V/V).
Czytaj także: Inhalacja i nebulizacja – zasady, rodzaje i bezpieczeństwo terapii.