Surowce recepturowe dawniej i dziś – olejek eukaliptusowy

Nadszedł czas na omówienie drugiego olejku eterycznego, dostępnego obecnie jako surowiec farmaceutyczny: olejku eukaliptusowego! Oczywiście, zgodnie z tytułem cyklu, mowa będzie zarówno o jego współczesnym stosowaniu, jak i o historii. Z góry już jednak zastrzeżmy, że jest ona bez porównania krótsza i uboższa w źródła, niż w przypadku surowców o których wcześniej pisaliśmy…

Stali Czytelnicy cyklu „Surowce recepturowe dawniej i dziś” będą z pewnością zaskoczeni, że w artykule niniejszym nie pojawiają się tradycyjnie cytowane przez nas źródła z przełomu XIX i XX wieku. Dlaczego? Odpowiedź jest bardzo prosta: po prostu olejku eukaliptusowego w nich nie było! Milczały na jego temat również czasopisma farmaceutyczne.

Pierwsze wiadomości o eukaliptusie

Pierwsze wiadomości o rodzaju Eucalyptus znaleźć można nie w źródłach farmaceutycznych, a – botanicznych, a i w tych wzmianek jest bardzo niewiele. W szóstej części dzieła Ignacego Rafała Czerniakowskiego „Opisanie roślin dwulistniowych lekarskich i przemysłowych” (1863) odnajdujemy charakterystykę dwóch gatunków z rodzaju Eucalyptus, któremu nadano polską, obecnie zapomnianą, nazwę: rozdręb.

Jak charakteryzowano rozdręb żywicodajny?

Rozdręb żywicodajny scharakteryzowano jako drzewo wielkie, nader gałęziste; z korą szarawo-cisą, popękaną, a gałęziami zwłaszcza młodszemi zwisłem, czerwonawemi, oraz nagiemi zarówno z resztą części rośliny. (…) Znachodzi się dziki w Nowej Hollandyi [Australia], a dość często chodowany po szklarniach. Czerwiakowski charakteryzował co prawda użytkowe i lecznicze właściwości rozdrębu, uwagę zwracał jednak wyłącznie na żywicę, od której pochodziła jego nazwa gatunkowa: kora jego pełna jest soku ściągająco-żywicznego czerwonawego, który ściąwszy się, stanowi gatunek lipożywicy Kino nowohollenderskiej (…), której, jako mocno ściągającej, działanie i zastosowanie takież samo jak Katechu (…), drzewo zaś nader smolne, używa się na opał. Z kolei o rozdrębie grubym pisał: drzewo jedno z największych i najzwyczajniejszych w swej ojczyźnie, (…) tworzący w Nowej Hollandyi ogromne lasy od morza aż na góry; – dostarcza (…) tak zwanego mahoniu nowohollenderskiego, gdyż drzewo twarde, czerwonawe i z pięknym słojem, wyrównywa mahoniowemu.

„Przyjemnej woni (…) i smaku odświeżającego”

Jak widzimy więc rodzaju Eucalyptus początkowo z olejkiem eterycznym w ogóle nie łączono! Pierwsze ważniejsze wzmianki i obszerniejsze omówienia pojawiły się dopiero w okresie dwudziestolecia międzywojennego, a jako jeden z pierwszych pisał o olejku eukaliptusowym doktor Henryk Ruebenbauer w obszernym cyklu „Olejki eteryczne”, publikowanym w latach 1923-1924 na łamach „Wiadomości Farmaceutycznych”. Posłuchajmy: w suchych liściach rozdrębu, Eucalyptus globulus (…) występuje olejek w ilości 1,6-3%. Francja południowa produkuje olejek (…) w prymitywnych aparatach przenośnych; dużo produkuje Algier, mniej Hiszpanja i Portugalja. Olejek kalifornijski bywa zużywany zupełnie w Ameryce.

Najważniejszym jednak miejscem produkcji olejku eukaliptusowego była ojczyzna rodzaju Eucalyptus, czyli Australia. Co ciekawe jednak, do produkcji olejku eukaliptusowego wykorzystywany był tam nie Eucalyptus globulus, czyli eukaliptus gałkowy, a gatunki pokrewne: E. polybracteata oraz E. dumosa. Ruebenbauer informował, że rośliny te występują w Wiktorji, Tasmanji, Queensland. Szczególnie dużo produkuje Melbourne, okolice nad jeziorem Hindmarsh i Bendiego, Adelaide, wyspa Kangaroo, w Quensland Brisbane, Gladstone, Rochhampton, Inghamstown, Wallaroo, w Tasmanji, Hobart. Autor zastrzegał przy tym, że liście destylują bez dodatku wody, tylko parą wodną.

Olejek eukaliptusowy w opisie Henryka Ruebenbauera

Ruebenbauer opisywał olejek eukaliptusowy polskim aptekarzom następująco: jest płynem bezbarwnym lub blado-zielonym, przyjemnej woni cineolu i smaku odświeżającego. Zastrzegał przy tym, że źle oczyszczony (…) drażni do kaszlu z powodu aldehydu walerylowego. Zawiera do 83,7% cineolu, przy czym w badaniach analitycznych widoczna była wyraźna tendencja: im więcej cineolu, tem wyższy c.[iężar] wł.[aściwy], a niższa polaryzcja.

Ruebenbauer przypominał przy tej okazji, że olejki o wysokiej zawartości cineolu, krzepną w lodzie z solą. Innymi składnikami olejku eukaliptusowego były m.in. d-pinen, kamfen, aldehyd walerjanowy, aldehyd masłowy i kopronowy, alkohol amylowy, etylowy, izoamylowy, i-pinokarwol, (…) eudesmol.

Ruebenbauer zwracał uwagę, że gatunki występujące w obrębie rodzaju eukaliptus można przypisać do trzech dużych grup: jedne dostarczają olejku zawierającego cineol (…), drugie – felandren (…), trzecie – tylko pinen. Co ciekawe, niektóre gatunki eukalyptusów (…) zawierają keton (…) nazywany piperitonem, który udziela olejkowi woni miętowej. Jako jeden z przykładów w obrębie pierwszej grupy wymienił Ruebenbauer gatunek Eucalyptus resinifera, opisany jako rozdręb żywicodajny przez Czerwiakowskiego.

Czytaj także: Olejki eteryczne stosowane miejscowo w łagodzeniu objawów przeziębienia.