Zmieniona skóra stóp to zarówno problem estetyczny, jak i medyczny, który może wiązać się z bólem w czasie chodzenia. W aptekach dostępne są różne kosmetyki i narzędzia mające na celu pozbycie się nieestetycznego, zgrubiałego naskórka. Czy jednak wszystkie są godne polecenia? Jak je stosować, by nie pogorszyć problemu?

Dlaczego skóra stóp jest wyjątkowa?

Skóra stóp znacząco różni się od skóry na innych obszarach ciała, zarówno jeśli chodzi o grubość, jak i o budowę. Na podeszwach osiąga grubość 4-5 mm, podczas gdy w innych okolicach ciała jest to średnio 2,5 mm, najcieńsza natomiast jest na powiekach (0,5 mm). Ta różnica wynika przede wszystkim z roli, jaką pełnią stopy. Są pierwszym elementem, z jakim styka się ciało w kontakcie z podłożem, pełnią funkcję podporową, nośną i amortyzującą. By umożliwić szybki przekaz informacji o podłożu i potencjalnym ryzyku urazu, są wyposażone w bardzo liczne receptory nerwowe (termoreceptory, mechanoreceptory i nocyceptory).

Jak zbudowana jest skóra stóp?

Skórę stóp charakteryzuje brak gruczołów łojowych i brak mieszków włosowych w części podeszwowej. Obecna jest za to bardzo duża liczba gruczołów potowych (150 000 na jednej podeszwie). Inna jest też budowa naskórka w skórze podeszwy. Między warstwami ziarnistą i rogową znajduje się warstwa jasna (stratum lucidum). Poza tym obszarem występuje ona tylko na wewnętrznej części dłoni. Składa się z 2-3 warstw keratynocytów silnie spłaszczonych, wypełnionych eleidyną. Jest to białko, które w kolejnej warstwie naskórka przekształca się w keratohialinę, a potem w Naturalny Czynnik Nawilżający (NMF, Natural Moisturizing Factor). W skórze właściwej, w porównaniu do innych obszarów ciała, odmienne jest ułożenie włókien podporowych: kolagenowych i elastynowych. Kolagen położony jest głębiej, a elastyna powierzchownie, co zapewnia lepszą ochronę podeszwy podczas nacisku.

Czytaj także: Pielęgnacja włosów: równowaga PEH i olejowanie od podstaw

Na jakie problemy narażona jest skóra stóp?

Powyżej opisana budowa skóry stóp, noszenie nieodpowiedniego obuwia oraz złe nawyki pielęgnacyjne predysponują m.in. do nadmiernego wysuszenia, rogowacenia czy zakażeń grzybiczych. Dlatego tak ważna jest odpowiednia higiena i pielęgnacja. Po umyciu stopy powinny być dokładnie osuszone, szczególnie między palcami, by nie stwarzać warunków optymalnych do rozwoju grzybów.

Problemy ze skórą stóp mogą obejmować:

• suchość
• nadmierną potliwość
• grzybice
• hiperkeratozy

Jak poradzić sobie z suchością stóp?

Problemy z suchą skórą stóp wynikają z nieobecności gruczołów łojowych, a co za tym idzie z brakiem sebum. Przyczyną dużej suchości mogą być: cukrzyca, zaburzenia krążenia, funkcji nerek i wątroby, zmiany hormonalne, brak równowagi elektrolitowej, starzenie się skóry oraz nieprawidłowe zabiegi pielęgnacyjne. Dlatego tak ważna jest regularna pielęgnacja polegająca na stosowaniu maści czy kremów o dużej zawartości emolientów i humektantów.

Warto, aby w składzie produktów do pielęgnacji stóp znalazły się: gliceryna, mocznik (nawilżająco w stężeniu do 10%), miód, pantenol, alantoina, ceramidy, niacynamid, witaminy A i E, masło shea, lanolina oraz oleje: jojoba, ze słodkich migdałów, awokado. Dobrze, by krem zawierał olejki eteryczne o działaniu antyseptycznym i odświeżającym, np. olejek z drzewa herbacianego, lawendowy, szałwiowy.

Czytaj także: Czy można zapobiec starzeniu się skóry?

Częsty problem ze stopami: nadpotliwość

Z uwagi na dużą liczbę gruczołów potowych, często występującym problemem jest nadmierne pocenie się stóp. Rozróżniamy nadpotliwość (hyperhidrosis) oraz nadpotliwość z towarzyszącym przykrym zapachem, będącym wynikiem rozkładu potu przez mikroorganizmy (bromhidrosis).

Czym może być spowodowana nadpotliwość stóp?

Nadpotliwość może być spowodowana przez wiele czynników: zaburzenia układu nerwowego, krwionośnego, spadek odporności, zmiany hormonalne, deformacje stopy, nadwagę lub nieprawidłowe obuwie. Stałe narażenie na wilgoć jest przyczyną uszkodzenia naskórka i paznokci. W wyniku nadmiernej potliwości homeostaza w obrębie skóry stóp zostaje zaburzona. Wilgotne środowisko sprzyja rozwojowi drobnoustrojów. W takim przypadku inne schorzenia, np. rozpadliny, będą trudniejsze do leczenia.

Co stosować na nadpotliwość stóp?

Przy nadpotliwości korzystne jest stosowanie antyperspirantów opartych na solach glinu, które zmniejszają pocenie się. Warto, aby produkty pielęgnacyjne zawierały także składniki takie jak: olejek z drzewa herbacianego, oregano, szałwiowy, grejpfrutowy, miętowy, srebro, miedź, cynk, talk, kwas borny, mentol. Zaleca się też kąpiele tonizujące w naparach ziołowych na bazie kory dębu, liści orzecha włoskiego lub szałwii. Niezwykle ważne jest noszenie skarpet z naturalnych włókien oraz butów z naturalnych i przewiewnych materiałów.

Czy nadpotliwość stóp można leczyć zabiegowo?

Poważniejsze przypadki mogą wymagać zastosowania toksyny botulinowej lub jonoforezy, a nawet sympatektomii (zabieg chirurgiczny w znieczuleniu ogólnym polegający na przecięciu nerwów). Te zabiegi posiadają dużą liczbę przeciwwskazań i nie mogą być stosowane rutynowo u każdego.

Czytaj także: Kosmetyki naturalne – co warto o nich wiedzieć?

Grzybica stóp

Przestrzenie międzypalcowe to obszary wyprzeniowe, które cechuje podwyższona temperatura i wilgotność oraz możliwość tarcia skóry o skórę. Grzybica wywoływana jest przez dermatofity, które rozkładają keratynę. Wyróżniamy grzybicę międzypalcową, złuszczającą i potnicową. Zmiany charakteryzują się maceracją, złuszczaniem naskórka w głębi fałdów, rumieniem zapalnym, a także pęknięciami i nadżerkami. Może – choć nie musi – występować świąd.

Jakie są rodzaje nadmiernego zrogowacenia naskórka stóp?

Hiperkeratoza to nadmiernie zrogowaciały naskórek gromadzący się w określonym miejscu i zaburzenia w jego złuszczaniu. Jest mechanizmem obronnym organizmu przed określonym czynnikiem, którym może być długotrwały ucisk, systematyczne tarcie, deformacje stóp czy nieprawidłowa postawa ciała. Do hiperkeratoz zalicza się kilka różnych stanów chorobowych.

Zrogowacenia podpaznokciowe

Zrogowacenia podpaznokciowetworzą się w obrębie łożyska pod zgrubiałymi, uniesionymi ku górze płytkami paznokciowymi.

Rogowiec

Rogowiec to niejednorodna grupa genodermatoz charakteryzujących się nadmiernym rogowaceniem naskórka, zmiany ograniczone są do stóp i dłoni, występuje rzadko.

Modzel (Callus)

Modzel najczęściej powstaje na skutek niedopasowanego obuwia i ucisku, a także z powodu deformacji stóp i palców. Ma z reguły kolisty kształt, jest stosunkowo dużym skupiskiem zrogowaciałych komórek. Jego powierzchnia wystaje ponad otaczający naskórek. Ma barwę żółtą lub żółtobrunatną. Od odcisku różni go bezbolesność, modzele mogą natomiast swędzieć i dawać uczucie palenia.

Odcisk, nagniotek (Clavus)

Odcisk, zwany także nagniotkiem jest wynikiem urazu mechanicznego (tarcia i ucisku) na skutek noszenia ciasnego obuwia lub wadliwego ustawienia stopy (koślawy paluch, płaska stopa). Najczęściej pojawia się na powierzchni grzbietowej palców stóp i wewnętrznych powierzchniach palców. W podologii wyróżnia się, według różnych źródeł, od 7 do 9 różnych odcisków. W części zmian występuje czop rogowy o gładkiej powierzchni. Odcisk jest bolesny.

Zespół pękających pięt

W zespole pękających pięt zmieniony jest kolor (od żółtego po brudnoszary) i struktura skóry. W wyniku przesuszenia i odwodnienia, staje się ona mało elastyczna, pojawia się zbyt duży ucisk i obciążenie, w wyniku czego skóra nadmiernie narasta i pęka. Początkowo pęknięcie sięga warstwy rogowej naskórka, pogłębia się i w miejscach największego zrogowacenia dochodzi do szczelinowych pęknięć, bolesnych rozpadlin. Mogą one sięgać do skóry właściwej, może dojść także do uszkodzenia naczyń krwionośnych oraz krwawienia. Predysponuje to do zakażeń bakteryjnych, w wyniku których dochodzi do ropnego wysięku z rany.

W zespole pękających pięt mamy do czynienia z pęknięciami suchymi i wilgotnymi. Suche to stadium początkowe, charakteryzujące się delikatnymi rysami, powstaje na skutek obniżonej elastyczności skóry w wyniku przesuszenia. Pęknięcia wilgotne tworzą się w wyniku maceracji naskórka spowodowanej nadmiernym poceniem lub długotrwałym kontaktem z wodą.

Czytaj także: 10 najgorszych błędów w pielęgnacji skóry

Jak prawidłowo pielęgnować skórę stóp?

Każdego dnia powinno się myć stopy i dokładnie je osuszać, szczególnie okolice między palcami. Następnie należy wmasować krem pielęgnacyjny. Jeśli chodzi o preparaty złuszczające, to najbezpieczniejsze będą peelingi oraz maści czy też kremy z dodatkiem substancji keratolitycznych. W przypadku peelingów poleca się te gruboziarniste, cukrowe lub solne, nie częściej niż raz w tygodniu.

Jak stosować na stopy preparaty z kwasami lub mocznikiem?

Preparaty keratolityczne zawierające kwasy AHA (kwas glikolowy, kwas mlekowy) i BHA (kwas salicylowy) i/lub mocznik w stężeniu 30-50% nie mogą być używane zbyt długo i często. Kremy z mocznikiem są polecane do stosowania w zależności od stężenia: 18% przez 28 dni, a 50% przez 14 dni. Można też wmasować je na przykład raz w tygodniu jako formę peelingu. Zbyt częste i intensywne złuszczanie tylko nasili problem. Warto nadmienić, że tego typu preparaty (niezależnie od tego, czy są zarejestrowane jako leki, wyroby medyczne czy kosmetyki), są przeznaczone do stóp, czasem też do łokci, ale nie na skórę twarzy czy błony śluzowe.

Czy wolno stosować tarki do stóp?

Coraz więcej dyskusji budzą tarki do stóp. Ich użycie jest dopuszczalne, o ile będą używane delikatnie i rzadko. Dociskając mocno tarkę, poruszając szybko i intensywnie doprowadza się do przegrzania skóry. Frezarki czy pilniki elektryczne powinny być używane w gabinetach, a nie w warunkach domowych, bo także stwarzają ryzyko przegrzania i rozwoju stanu zapalnego, który wyzwala mechanizmy obronne i pobudza narastanie zrogowaciałego naskórka. Niewskazane jest natomiast używanie pumeksu czy ostrzy omega.

Stosowanie produktów złuszczających na stopy

W przypadku skarpetek eksfoliujących zagrożeniem jest nieprzestrzeganie instrukcji użycia – zbyt długie trzymanie na stopach i zbyt częste stosowanie. Warto pamiętać, że jest to produkt z kwasami. Nakłada się go na określony czas i wówczas cała stopa ma kontakt ze składnikami aktywnymi, a skóra nie jest równomiernie zgrubiała na całej powierzchni. Niesie to ryzyko podrażnienia, a nawet poparzenia zdrowej skóry.

Podobnie jest z plastrami na odciski, nasączonymi kwasem salicylowym – trzeba mieć na uwadze konieczność ograniczenia kontaktu skóry zdrowej z drażniącą substancją. Alternatywą są płyny na odciski na bazie kwasów: salicylowego i mlekowego. Warto też za każdym razem upewnić się, że pacjentowi chodzi o preparat na odcisk, a nie na pęcherz. Pęcherze należy zdezynfekować, następnie założyć opatrunek lub dedykowane plastry na pęcherze, zmieniać opatrunek i nosić wygodne obuwie.

Na odciski i modzele ulgę przyniosą plastry hydrożelowe (bez kwasów), które działają ochronnie, zmniejszają ucisk na dany obszar.

Kiedy warto udać się na pedicure?

Jeśli pojawia się problem z nadmiernym rogowaceniem, to warto udać się na pedicure. Pedicure kosmetyczny dotyczy zdrowych stóp i skupia się na pielęgnacji i upiększaniu, pedicure leczniczy natomiast polega na umiejętnym usunięciu nieprawidłowości w bezpieczny sposób. Taki zabieg powinien być wykonany przez podologa. Osoba o odpowiedniej wiedzy opracuje stopę skalpelem i frezarką z zachowaniem aseptyki. Zabiegi powinny być wykonywane co 2-4 tygodnie, a między nimi powinna być zastosowana pielęgnacja domowa.

Czytaj także: Jak mieć zadbane dłonie i paznokcie?

Domowe i naturalne metody pielęgnacji stóp

Warto także wspomnieć pacjentom, że w pielęgnacji stóp mogą wspomagać się domowymi sposobami. Należą do nich:

• Moczenie w soli (iwonickiej, bocheńskiej, soli z Morza Martwego czy innej dedykowanej soli do stóp) – nie powinna ona trwać zbyt długo, maksymalnie 10 minut w ciepłej wodzie. Nie wolno stosować takiego zabiegu przy głębokich rozpadlinach.
• Kąpiel z siemienia lnianego – nasiona należy zalać gorącą wodą, poczekać aż wydzieli się śluz i tak powstały „kisiel” ostygnie.
• Kąpiel w naparach ziołowych takich jak szałwia, krwawnik, kozieradka, nagietek, rumianek, brzoza.
• Masaż skóry witaminą A – wspomaga regenerację i gojenie, działa odżywczo.

Powyższe metody nie powinny być stosowane przez diabetyków.

Przykłady leków recepturowych do stóp

Farmaceutów i lekarzy mogą zainteresować receptury preparatów do stóp możliwych do sporządzenia w aptece.

Maści o działaniu keratolitycznym

Maść o działaniu natłuszczającym, odżywczym

Maść do stóp przy nadpotliwości

Pielęgnacja stóp u diabetyków

Grupą, która szczególnie powinna dbać o stopy są diabetycy. Jako powikłanie cukrzycy może rozwinąć się stopa cukrzycowa. Jest to obecność infekcji, owrzodzenia (płytkiego lub głębokiego) i/lub uszkodzenia tkanek głębokich z obecnością cech neuropatii i niedokrwienia. Chorzy jako profilaktykę muszą traktować noszenie wygodnego, przewiewnego obuwia. Do ich nawyków powinno należeć mycie stóp łagodnym środkiem w temp. ok. 37^oC, maksymalnie przez 3-5 minut, a następnie dokładne ich wytarcie ze szczególnym uwzględnieniem przestrzeni międzypalcowych.

Kolejnym krokiem jest nałożenie preparatu pielęgnacyjnego, z ominięciem okolic międzypalcowych. Paznokcie należy skracać pilnikiem, unikać nożyczek i cążek, a także wszelkich narzędzi, które mogą spowodować skaleczenie. Diabetycy nie powinni stosować preparatów keratolitycznych na bazie mocznika oraz kwasów AHA i BHA, w tym maści, kremów, skarpetek, napiętek, płynów i plastrów na odciski. Naraża to skórę na urazy, które mogą się skończyć rozwinięciem stopy cukrzycowej.

Czytaj także: Źródła wiedzy o kosmetykach

Podsumowanie

Podstawą dobrego wyglądu i przede wszystkim zdrowia stóp jest ich regularna pielęgnacja. Powinno się dbać o tę część ciała przez cały rok, a nie tylko w sezonie letnim, kiedy stopy odkrywamy. Różnorodność produktów złuszczających powoduje, że wiele osób jest przekonanych, że częsta eksfoliacja poprawia stan skóry stóp. Rolą farmaceuty powinna być edukacja w tym zakresie i wskazanie odpowiednich produktów, pokierowanie do specjalisty (lekarza lub podologa) i podkreślenie, jak dużą rolę w prewencji hiperkeratoz ma noszenie odpowiedniego obuwia.

Bibliografia:

1. Adamski Z., Kaszuba A., Dermatologia dla kosmetologów, Edra Urban & Partner, Wrocław, wyd. 2- dodruk, 466s.
2. Klonowska J., Kosmetologia, Edra Urban & Partner, Wrocław 2022, 400s.
3. Skalska M., Pękające pięty! Hiperkeratozy stóp szczególnie dokuczające latem, Kosmetologia Estetyczna, 4/2017/vol.6: 369-371
4. Nockowski P., Charakterystyka najczęstszych dermatoz skóry stóp, Kosmetologia Estetyczna, 3/2016/vol. 5: 223-229
5. Hyperkeratozy – rodzaje i różnicowanie cz. 2 – TwojaPodologia
6. Arct J., Pytkowska K., Stępniewska E., Szczepańska E., Koselak M., Zespół pękających pięt -przyczyny i postępowanie podologiczne, Polish Journal of Cosmetology 2016, 19(3):214-222.
7. Olszańska M., Rola podologa w pielęgnacji stopy cukrzycowej, Kosmetologia Estetyczna, 1/2014/vol.3: 61- 63
8. Receptura.pl
9. Receptura.edu.pl