Problem zanieczyszczenia mikrobiologicznego preparatów z masłem kakaowym
Pozycja oleju kakaowego jako substancji pomocniczej przez dziesiątki lat była niezachwiana, a jego jedyną wymienianą wadą było możliwe jełczenie, któremu – jak pamiętamy – łatwo było zapobiegać: przechowywać je należy z dużą starannością, w naczyniach szklanych lub metalowych, zamkniętych, a nie w szufladkach, owinięte w papier cynowy. Wprowadzony w ostatnich czasach zwyczaj przechowywania masła kakaowego tartego należy potępić, ponieważ w tej postaci łatwo jełczeje, pisał Bronisław Koskowski w pierwszym tomie „Nauki o przyrządzaniu leków i ich postaciach”.
„Drobnoustroje w czopkach z masła kakaowego”
Problemem, na który zaczęto zwracać uwagę dopiero w okresie dwudziestolecia międzywojennego było zanieczyszczenie mikrobiologiczne. Masło, źle odwodnione przy przyrządzaniu, (…) szybko się psuje dzięki interwencji mikroorganizmów: Aspergillus oryzae, Penicillium glaucum, pisał Koskowski. Temat ten poruszono szeroko w „Wiadomościach Farmaceutycznych” z 1927 roku, w których pojawiło się niepokojące doniesienie zatytułowane „Drobnoustroje w czopkach z masła kakaowego”. Redakcja informowała, że aptekarz Th. Budde badał próbki masła kakaowego i doszedł do przekonania, że zawiera ono drobnoustroje, choć w niewielkiej ilości. Badał on również czopki, zawierające wyciągi i alkaloidy, rozpuszczone uprzednio w wodzie i dodane do stopionej masy masła. Jak podkreślono jednak czopki takie nie wykazywały dużej ilości drobnoustrojów. Co ciekawe, od drobnoustrojów nie były wolne również czopki fabryczne. Oczywiście Budde poszukiwał sposobów do zaradzenia złu. Doszedł on do wniosku, że czopki zawierające czułe, rozpuszczalne w wodzie substancje, nie powinny zawierać domieszki wody (do rozpuszczenia ciał czynnych), przyrządzone bowiem na sucho czopki, nawet po dłuższym czasie, nie zwiększały ilości zawartych w maśle kakaowem drobnoustrojów.
Oczywiste i nieoczywiste zastosowanie oleju kakaowego
Tłuszcz z ziarn kakao. Kolor żółtawy, zapach słaby, przyjemny i smak łagodny. Przy 30-32°C rozpływa się formując ciecz przezroczystą. (…) Do supositorji i globuli pochwowych. Tak o oleju kakaowym donosiła „Farmakologia felczerska” z 1910 roku. W blisko pół wieku później niewiele się zmieniło. W „Informatorze terapeutycznym do Urzędowego Spisu Leków 1959” pisano bowiem: niejełczejący tłuszcz roślinny rozpuszczający się w temperaturze ciała, stanowi najlepsze podłoże do przyrządzania czopków i globulek dzięki twardości w temperaturze pokojowej oraz plastyczności przy ugniataniu. Chwalono przy tym olej kakaowy za brak ubocznych działań zarówno na skórę jak i błony śluzowe.
Czopki doodbytnicze, dopochwowe, do nosa, do ucha…
Jednostronnie do oleju kakaowego podchodził również profesor Koskowski, pisząc w „Nauce o przyrządzaniu leków i ich postaciach”: masło kakaowe jest znakomitym, niezastąpionym środkiem do przyrządzania czopków i gałek pochwowych dzięki swej twardości i łatwej topliwości w temperaturze ciała. Takie oczywiste zastosowania i takie właśnie skojarzenia z olejem kakaowym obecne są także współcześnie, zwróćmy jednak uwagę, że profesor Koskowski wcale nie sprecyzował, o jakie czopki chodzi. Sto lat temu nie było to bowiem takie oczywiste! W swej „Recepturze, czyli prawidłach przepisywania i przyrządzania leków” wymieniał nie tylko czopki przeznaczone do wprowadzania do odbytnicy, do pochwy, ale także do… jamy nosowej i do przewodu usznego!Oczywiście wszystkie miały inne formy, niezmiennie jednak podstawą do wykonywania był olej kakaowy.
Olej kakaowy jako składnik kosmetyków
Jak pamiętamy, także Ignacy Lemberger polecał olej kakaowy do sporządzania czopków. Zalecał jednak jego używanie również do przyrządzania maści, pomad, różnych kosmetyków. No właśnie, kosmetyków! W pierwszej połowie XX wieku olej kakaowy był jednym z najczęściej stosowanych składników kosmetyków, przede wszystkim ze względu na swe właściwości technologiczne. W „Kosmetyce dermatologicznej” profesora Henryka Mierzeckiego z 1950 roku wymienionych jest kilkadziesiąt przepisów z interesującym nas surowcem recepturowym. Pośród „Kremów dziennych” uwagę zwracają dwa przepisy o identycznych składach jakościowych i odmiennych ilościowych. Podajemy jeden z nich:
Rp.
Stearyna 25
Alkohol cetylowy 0,5
Masło kakaowe 1
Gliceryna 10
Trójetanoloamina 1
Woda destylowana 60
Wśród „Kremów nocnych, tłustych, odżywczych”, różniących się od kremów dziennych większą zawartością tłuszczów, wymienił Mierzecki kilka zawierających olej kakaowy, w tym:
Rp.
Masło kakaowe 18
Olbrot 36
Wosk biały 10
stopić i dodać:
Benzoes 2,4
Oliwa 66
po dokładnym zmieszaniu dodać:
wazelina 18
Najwięcej przepisów z masłem kakaowym jest pośród szybko wchłaniających się „Kremów sportowych”, których zadaniem było chłodzenie skóry i ochrona przed słońcem. Zwróćmy uwagę na:
Rp.
Alkohol cetylowy 50
Lanolina 50
Masło kakaowe 50
Wosk bielony 50
Cholesteryna 10
Olej orzechowy 100
Olej parafinowy 150
Wazelina 240
Woda 300
Olej kakaowy był także składnikiem nowoczesnych kremów i olejów do brwi i rzęs:
Rp.
Lanolina 8
Masło kakaowe 4
Alkohol cetylowy 8
stopić i dodać
Alkohol 2
Woda 10
Oliwa do 100
Olej kakaowy włączano także w skład kremów stosowanych na wczesne zmarszczki w okolicy oczu, tzw. kurze łapki. Oto jeden z kilku przepisów:
Rp.
Lanolina 2
Masło kakaowe 10
Stearyna 10
Cholesteryna 2
Lecytyna 4
Oliwa 120
Woda 60
Ciekawe przedstawiały się przepisy na „Kremy do masażu”, najczęściej sporządzane na bazie olejów mineralnych z wazeliną:
Rp.
Wazelina 55
Olej parafinowy 15
Wosk 5
Stearyna 5
Masło kakaowe 10
Alkohol cetylowy 5
Woda 5
Ale i na tym nie kończyły się możliwości stosowania oleju kakaowego! Można było go przecież używać także w „Kremach oczyszczających” (zwanych także zmydlającymi, cleansing), których zadaniem było usuwanie ze skóry twarzy brud, pudry i szminki. Krem oczyszczający (…) winien skórę oczyszczać, a po oczyszczeniu po zostawić ją gładką, i o ile możności nietłustą:
Rp.
Olej wazelinowy 50
Wazelina 30
Lanolina 2
Parafina 10
Alkohol cetylowy 3
Masło kakaowe 5
Zbliżone do „Kremów oczyszczających” były „Mleczka”, które winny chłodzić i odświeżać skórę, a w miarę możności służyć jako podstawa do pudrów, (…) nie do stałego używania, ale dorywczego w czasie podróży. Olej kakaowy mógł być obok stearyny, oleju wazelinowego, lanoliny, potażu, boraksu i wody składnikiem tzw. „Stearatyny”, która była podstawą do sporządzania „Mleczek”. Wykonywało się również „Mleczka” na innych bazach, także jednak i w nich stosowano olej kakaowy:
Rp.
Wosk biały 15
Wazelina 10
Masło kakaowe 10
Olej wazelinowy 50
Alkohol cetylowy 5
Boraks 0,7
Woda 16
Stałą, w temperaturze pokojowej, konsystencję oleju kakaowego wykorzystywano w produkcji szminek do ust. A jak stwierdzał Mierzecki spośród szminek największym wzięciem cieszą się pomadki (kredki) do ust. Olej kakaowy był stosowany często jako jeden z komponentów mas podstawowych w ich produkcji. Składać się one mogły np. z wosku pszczelego (31), parafiny (5), masła kakaowego (7), lanoliny (26) i oleju rycynowego (4). Ale nie tylko, bowiem interesujący nas surowiec można było odnaleźć także w składzie „Szminek do powiek”, których stosowanie wymagało nie tylko doświadczenia, ale i artyzmu:
Rp.
Cereyzna 230
Wosk bielony 150
Masło kakaowe 90
Parafina 40
Wazelina 470
Olej rycynowy 30
„Ołówki do brwi” sporządzane były z kolei głównie z tłuszczów mineralnych i wosku pszczelego, a dla usztywnienia – z cerezyny. Jednak pożądanym dodatkiem w ołówkach jest masło kakaowe, używane w ołówkach z tego samego powodu, dla którego unikamy go w pomadkach, mianowicie że nadaje brwiom połysk:
Rp.
Wosk pszczelny 12
Masło kakaowe 8
Lanolina 6
Cerezyna 20
Parafina 10
Ol. parafinowy 15
Wosk Lanette 5
Niemało wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych musiały zawierać „Tusze do rzęs”, stosowane przez panie do czernienia rzęs. W jednym z przepisów olejowi kakaowemu (5) towarzyszyła parafina (w tej samej ilości), wazelina (50) i… sadza (40)! Z kolei celem usztywnienia i natłuszczenia włosów stosowano słynne niegdyś brylantyny. Często zawierały one właśnie olej kakaowy. Reprezentantem niech będzie tutaj „Brylantyna stała”, o dość specyficznych składnikach:
Rp.
Olej rycynowy 100
Oliwa 200
Masło kakaowe 100
Wosk 400
Łój 40
Sadło 40
Czytaj także: Receptura okiem praktyka. Starzenie się skóry. Możliwości recepturowe leczenia i pielęgnacji skóry pacjentów w wieku senioralnym.
