Recepturowe wędrówki po Europie. Hiszpania, część trzecia

W hiszpańskim „Formulario Nacional” uwagę zwracają receptury proste, a jednocześnie interesujące i bardzo odkrywcze pod względem terapeutycznym. To klasyczne, „jednoskładnikowe” roztwory wodne!

Lektura każdego europejskiego receptariusza to wielka przygoda i możliwość poznania sposobu myślenia farmaceutów z innych krajów oraz odkrycia ich wizji leku recepturowego. Ale nie tylko: w receptariuszach przejawiają się także cechy narodowe i lokalny koloryt miejsc w których zostały opracowane i wydane.

Koloryt krajowych receptariuszy: charakterystyczne surowce, wyjątkowe postaci leków

Receptariusze mają również swoje wyjątkowe, charakterystyczne i często powtarzające się surowce. W węgierskim – „Formulae Normales” były to z pewnością: tlenek cynku i siarka, surowcem „lokalnym” zaś: nalewka z owoców pieprzowca. Z kolei w receptariuszu hiszpańskim – „Formulario Nacional” jako „lokalny” surowiec wymieniliśmy olej z oliwek, zaś jako charakterystyczne i/lub często ujmowane w składzie receptur uznaliśmy trzy „kamfory”: kamforę racemiczną, mentol racemiczny i tymol.

Analogicznie wskazywać można postaci leku. W „Wędrówkach…” po „Formulae Normales” zwróciliśmy uwagę na wyjątkowe zasypki: „Sparsorium refrigerans” oraz „Sparsorium antimycoticum”. Nie ulega natomiast najmniejszej wątpliwości, że w „Formulario Nacional” taką „wyjątkową” rolę pełnią klasyczne i proste, bardzo jednak interesujące i odkrywcze dla polskiego farmaceuty… roztwory! Już w pierwszej hiszpańskiej „Wędrówce…” opisaliśmy roztwory taniny: etanolowo-glicerolowy („Solución de ácido tánico”) oraz etanolowy („Alcohol tánico”), w drugiej zaś dwie „wody”: „Agua timolada” i legendarną „Agua de Alibour”, ale też dwa roztwory etanolowe: „Solución rubefaciente” oraz „Alcohol alcanforado”.

Siarczany cynku i miedzi jako składniki leków dermatologicznych

Jak pamiętamy, składnikami „Wody Dalibura” były kamfora racemiczna oraz siarczany: siedmiowodny cynku oraz pięciowodny miedzi. W polskiej praktyce recepturowej znane są one przede wszystkim jako składniki półstałych postaci leków^[1]. Hiszpanie znajdują dla nich jednak odmienne zastosowania, a coraz liczniejsze źródła wskazują na siedmiowodny siarczan cynku oraz pięciowodny siarczan miedzi jako sprawdzone surowce do walki z infekcjami: grzybiczymi, bakteryjnymi i wirusowymi.

Siarczan miedzi, czyli Bluestone w zastosowaniu zewnętrznym i wewnętrznym

Zgodnie z dawnymi polskimi źródłami, przykładowo „Informatorem terapeutycznym do Urzędowego Spisu Leków” (1959), siarczan miedziowy (z wdzięczną i jakże trafną nazwą synonimową Bluestone) można było stosować zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie. W pierwszej drodze podania przypisano mu działanie antyseptyczne, przeciwgrzybicowe, ściągające, przyżegające i zalecano w jaglicy, w grzybicach skórnych, przy źle gojących się ranach. Jednak tylko dla stosowania w grzybicach skóry zaproponowano dawkowanie, w postaci 0,2-1% roztworów. „Informator…” przewidywał także użycie doustne, jako środek wymiotny nie wywołujący mdłości (…) w zatruciach fosforem, bowiem wiąże fosfor w nierozpuszczalną sól (…). Dawkowanie? 0,3 g na pół szklanki do wewnątrz (nie powtarzać).

A co o siarczanie miedzi pięciowodnym piszą Hiszpanie w „Formulario Nacional”? W monografii „Sulfato de cobre pentahidrato” (rozdział „Principios activos”) także odnajdujemy zastosowanie doustne: do płukania żołądka i prowokowania wymiotów przy zatruciu fosforem, jako szybko działający środek pozbawiony działania depresyjnego na ośrodkowy układ nerwowy. Szczegóły dotyczące takiego postępowania są już jednak odmienne od polskich: 1% roztwór pacjent przyjmuje łyżką co pięć do dziesięciu minut, aż do wystąpienia wymiotów. „Formulario Nacional” zaznacza przy tym, że roztwór siarczanu miedzi pięciowodnego w analogicznym stężeniu można zastosować także do leczenia oparzeń wywołanych pochodnymi fosforu.

Kierunek działania zewnętrznego opisywany w „Formulario Nacional” jest bardzo podobny do tego ujętego w naszym, wiekowym „Informatorze…”: ściągający, antyseptyczny i grzybobójczy. Jednak konkretne wskazania terapeutyczne zaproponowane zarówno przez „Formulario Nacional”, jak i inne źródła hiszpańskie, są już zdecydowanie odmienne, precyzyjne i charakterystyczne. Otóż 0,1% roztwór siarczanu miedzi pięciowodnego zalecany jest do leczenia liszajca zakaźnego. Roztwór dawkuje się 3-4 razy dziennie. Zastrzega się, że akumulacja miedzi w organizmie może prowadzić do zaburzeń hematologicznych (hemoliza) oraz zaburzeń czynności nerek i wątroby (działanie hepatotoksyczne).

Należy przy tym zauważyć, że inne źródła hiszpańskie zwracają uwagę także na skuteczność roztworów siarczanu miedzi pięciowodnego, wynikającą z jednoczesnego działania przeciwwirusowego i wysuszającego: w leczeniu opryszczki pospolitej, opryszczki narządów płciowych i półpaśca. Nacisk kładzie się również na zastosowania w których wykorzystywane jest równoczesne działanie ściągające i wysuszające siarczanu miedzi pięciowodnego, np. łuszczyca ze zmianami ropnymi oraz stany zapalne skóry z towarzyszącym wysiękiem.

Siarczan cynku – właściwości i potencjalne działania niepożądane

Starsi farmaceuci roztwory siarczanu cynku kojarzą jednoznacznie: jako „złoty standard” w leczeniu infekcji i towarzyszących im stanów zapalnych narządów płciowych kobiecych i męskich. Przywołajmy znowu „Informator terapeutyczny…”, który ze względu na działanie ściągające, przeciwzapalne, antyseptyczne zalecał stosowanie siarczanu cynkowego m.in. w stanach zapalnych pochwy (roztwory 1%), upławach oraz w zapaleniu spojówek (krople do oczu 0,25-0,5%).

I znowu: co na to Hiszpanie? Nie tylko język tak bardzo odmienny od naszego, ale i wskazania terapeutyczne! Otóż 0,1% roztwór siarczanu cynku siedmiowodnego zalecany jest w „Formulario Nacional” do leczenia egzemy, liszajca zakaźnego i opryszczki pospolitej. Dawkowanie: 2-3 razy dziennie. Potencjalne działania niepożądane: lekkie, miejscowe podrażnienie, na początku kuracji.

Niestety w rozdziale „Principios activos” monografii siarczanu cynku siedmiowodnego nie ujęto, odwołajmy się zatem w tej sytuacji – po raz kolejny już – do autorytetu rewelacyjnego, czeskiego receptariusza „Magistraliter receptura v dermatologii” (Praga 2021). Doktor Zbyněk Sklenář przypisuje interesującej nas substancji działanie ściągające i antyseptyczne, najwięcej uwagi poświęca jednak działaniu przeciwwirusowemu. Przywołane zostały informacje zgodnie z którymi siarczan cynku siedmiowodny już w stężeniu 0,016% hamuje replikację wirusa HSV poprzez inhibicję wirusowej polimerazy DNA. Obok kropli do oczu, które mają działać słabo ściągająco, cytowany autor zaleca siarczan cynku siedmiowodny stosować jako wodny, 0,1-0,25% roztwór do płukania jamy ustnej w aftach wywołanych wirusem HSV oraz w formie półstałych postaci leku (np. żele, maści) na zmiany opryszczkowe na wargach.

Tradycyjne proste roztwory wodne w „Formulario Nacional”

Prostych roztworów wodnych jest jeszcze w „Formulario Nacional” bardzo dużo. Nie zaskakują one już jednak inspirującymi wskazaniami terapeutycznymi. Oto kilka przykładów:

Solución de nitrato de plata al 2%, czyli 2% roztwór azotanu srebra, środek żrący przeznaczony do niszczenia tkanek patologicznych, np. brodawek (powinien być stosowany raz dziennie, wyłącznie na leczony obszar). Zwróćmy uwagę, że „Formulario Nacional” trwałość takiego roztworu, w optymalnych warunkach przechowywania (temperatura poniżej 30°C, chroniąc przed światłem.), określa na dwa tygodnie.
Agua boricada, 3% roztwór kwasu borowego, o słabym działaniu antyseptycznym, do stosowania w schorzeniach skóry. Trwałość: trzy miesiące pod warunkiem ochrony przed światłem i w temperaturze poniżej 25°C.
Solución acuosa clorhexidina al 0,1%, 0,1% roztwór diglukonianu chlorheksydyny, w ujęciu „Formulario Nacional” środek antyseptyczny, stosowany do dezynfekcji skóry z małymi ranami, oparzeniami, owrzodzeniami, zmianami trądzikowymi, w liszajcu zakaźnym.
Solución de permanganato de potasio al 1/10.000, roztwór nadmanganianu potasu, o działaniu antyseptycznym, ściągającym i dezodoryzującym. Trwałość wedle „Formulario Nacional” to siedem dni, pod warunkiem przechowywania w temperaturze poniżej 30°C i chroniąc przed światłem.

Hiszpańska receptura na płyn do płukania jamy ustnej

W „Farmakopei Polskiej XII” odnaleźć możemy monografię narodową zatytułowaną „Koncentrat do sporządzania płynu do płukania jamy ustnej” („Gargarisma prophylacticum”)^[2]. Hiszpanie z kolei mają płyn do bezpośredniego płukania jamy ustnej: „Solución para gargarismos” o dość zaskakującym składzie, który można wykonać wraz z polskim asortymentem surowców recepturowych, pod warunkiem zamiany glicerolu bezwodnego na odpowiednią ilość glicerolu 85%. Z pewnością jest to jednak receptura mniej wyszukana w składzie od polskiej:

Glicerol 10,00 g
Bicarbonato de sodio 1,00 g
Bórax 1,00 g
Menta piperita, aceite esencial de 0,05 ml
Agua purificada c.s.p. 100,00 ml

Zwróćmy uwagę, że „Formulario Nacional” zaleca, aby najpierw w 1/4 objętości przepisanej wody rozpuścić: glicerol, wodorowęglan sodu i boraks, następnie wprowadzić olejek eteryczny miętowy, wymieszać i uzupełnić do pełnej objętości. Wskazanie terapeutyczne tak uzyskanego leku to afty i stany zapalne jamy ustnej. Sposób dawkowania: 2 lub 3 razy dziennie, po posiłkach.

Środki ostrożności dotyczą przypadkowego połknięcia płynu: mogą wówczas wystąpić m.in. wymioty, biegunka, ból brzucha. Szczególną ostrożność zachowują pacjenci z cukrzycą, którzy powinni unikać połykania leku. Olejek miętowy, stanowiący wyłącznie substancję dodatkową, może natomiast wywoływać potencjalne reakcje nadwrażliwości.

Hiszpański receptariusz pod znakiem roztworów

Ale przecież nie tylko wodne roztwory królują w „Formulario Nacional”. Obok nich jest bardzo wiele roztworów etanolowych, z których cztery Czytelnikom już zaprezentowaliśmy: „Solución de ácido tánico”, „Alcohol tánico”, „Solución rubefaciente” oraz „Alcohol alcanforado”. A to przecież dopiero początek! Niech więc i czwarta, ostatnia już hiszpańska „Wędrówka…” upłynie pod znakiem roztworów. Zapraszamy do lektury już za tydzień!

dr hab. Maciej Bilek, prof. UR

Artykuł przygotowany we współpracy z firmą Fagron