Recepturowe wędrówki po Europie. Hiszpania, część druga

W europejskich receptariuszach i monografiach narodowych spotkać można leki legendarne, przed których wielowiekową historią i zarazem potwierdzoną współcześnie skutecznością należy bardzo nisko pochylić czoło!

Z pewnością w „Farmakopei Polskiej XII” recepturą taką jest słynny „Opodeldok”, czyli „Mazidło mydlano-kamforowe”, o którym pisaliśmy już na łamach „Aptekarza Polskiego” referując historię stosowania kamfory. A czy w receptariuszu hiszpańskim „Formulario Nacional” również można odnaleźć tego typu tradycyjną recepturę, wciąż jednak rekomendowaną przez to nowoczesne źródło? Oczywiście, a skład jej zaskoczy z pewnością wszystkich Czytelników!

Jakie są najbardziej charakterystyczne surowce hiszpańskiego receptariusza?

Najpierw jednak wróćmy do pytania, które zadaliśmy w ubiegłym tygodniu, przy okazji naszej pierwszej, hiszpańskiej „Recepturowej wędrówki…”: jakie surowce można uznać za najbardziej charakterystyczne i najczęściej pojawiające się w „Formulario Nacional”? Odpowiedzi już udzieliliśmy: Alcanfor de formosa, Alcanfor de menta oraz Alcanfor de tomillo. Dziś wyjaśniamy te nieco zagadkowe nazwy synonimowe! To – odpowiednio – Camphora racemica, czyli kamfora racemiczna, Mentholum racemicum, mentol racemiczny oraz Thymolum, tymol.

Synonimy te wybraliśmy pośród kilku podawanych przez „Formulario Nacional” nieprzypadkowo. Ujmują one bowiem trzy wymienione (i omawiane dziś) surowce w jedną grupę „kamfor”, a przy tym odnoszą się do nazw, spotykanych w polskich źródłach farmaceutycznych w XIX wieku! O kamforze tymianowej i kamforze miętowej pisał magister farmacji Wilhelm Zajączkowski w swym wiekopomnym „Komentarzu do VII. wydania farmakopei austryjackiej” (1895), natomiast miejsce pochodzenie „właściwej” kamfory lokalizował właśnie w Chinach, a szczególniej na wyspie Formozie…

Tymol i jego zastosowanie w „Formulario Nacional”

W polskich recepturach tymol spotykany jest obecnie rzadko, np. we „wcierkach” stosowanych na owłosioną skórę głowy. Częściej natomiast kojarzymy go z lekiem gotowym kilku podmiotów odpowiedzialnych – „Thymi sirupus compositus”, znanym z receptury monografii narodowej „Farmakopei Polskiej XII”.

Jakie zastosowanie ma tymol w „Agua timolada”?

W Hiszpanii dla tymolu znaleziono nieco inne zastosowania. Przede wszystkim jest składnikiem równie prostej, co praktycznej receptury „Agua timolada”. To 0,1% roztwór tymolu, w skład którego wchodzi 2,0 etanolu 96%, 2,0 glicerolu (bezwodnego) oraz woda (do 100,0 g). Z pewnością Czytelników interesują wskazania terapeutyczne takiego leku, który pod warunkiem zamiany na proporcjonalną ilość glicerolu 85% można wykonać także z polskim asortymentem surowców farmaceutycznych. To dezynfekcja jamy ustnej i gardła. „Agua timolada” dawkować można poprzez bezpośrednie nakładanie lub wcieranie (2-3 razy dziennie), bądź też – płukanie jamy ustnej. W takim jednak przypadku konieczne jest dwukrotne rozcieńczenie przed użyciem.

„Formulario Nacional” zaleca ostrożność i przestrzega przed skutkami przypadkowego połknięcia – może być nim podrażnienie błony śluzowej żołądka. Jak widzimy zatem zastosowanie tymolu jest w tym wypadku zbieżne z kierunkiem działania nieobecnego już na rynku preparatu „Gargarisma prophylacticum”, również zawierającego tymol i obecnego w „Farmakopei Polskiej XII” jako monografia narodowa „Koncentrat do sporządzania płynu do płukania jamy ustnej”.^[1]

Opisywane zastosowanie „Agua timolada” można uznać za typowe dla tymolu w kontekście monografii zamieszczonej w rozdziale „Principios activos”. Przypisuje ona substancji tej działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze, zalecając jako środek antyseptyczny do użycia na błony śluzowe jamy ustnej i gardła.

Tymol przy kaszlu i przeziębieniu

Myliłby się ktoś jednak sądząc, że to wszystkie możliwości wykorzystania tymolu. Wedle cytowanej monografii może być on również zastosowany w formie inhalacji, przy kaszlu, przeziębieniu oraz infekcjach dróg oddechowych.

Tymol w recepturach dermatologicznych

Kolejne proponowane przez „Formulario Nacional” zastosowanie tymolu dotyczy dermatologii i wykorzystuje właściwości antyseptyczne, przeciwgrzybicze i przeciwświądowe. To leczenie wrzodów, zakażonych ran oraz grzybic skóry, w postaci roztworów i zasypek (stężenie 0,1-0,5%) lub maści (1% ).

Tymol z mentolem w spirytusie rozmarynowym

Jeszcze inny kierunek stosowania tymolu reprezentuje receptura „Solución rubefaciente” w której, w ilości 1 g, towarzyszy analogicznej ilości mentolu racemicznego. Substancje te rozpuszczone są w spirytusie rozmarynowym (do 100 ml), do którego powrócimy jeszcze w naszych hiszpańskich „Wędrówkach…”. Stosuje się „Solución rubefaciente” oczywiście w ślad za zrozumiałą dla każdego farmaceuty nazwą, do nacierań, jako środek przeciwbólowy i przeciwzapalny, w bólach stawów i mięśni. Ale nie tylko, „Formulario Nacional” dopuszcza bowiem zastosowanie z całkowicie innym wskazaniem: leczenie świądu i podrażnienia skóry.

Mentol i jego zastosowanie w „Formulario Nacional”

W Polsce leku „Solución rubefaciente” niestety nie wykonamy z powodu braku w naszym asortymencie surowców farmaceutycznych olejku rozmarynowego. Zwróćmy również uwagę, że w swym receptariuszu Hiszpanie posługują się wyłącznie mentolem racemicznym, przypisując mu w rozdziale „Principios activos” działanie: przeciwzapalne, przeciwświądowe, miejscowo znieczulające, słabe antyseptyczne, zmniejszające przekrwienie błon śluzowych jamy nosowo-gardłowej, wywołujące zaczerwienienie skóry, a następnie uczucie zimna z towarzyszącym działaniem znieczulającym.

Nie dziwmy się zatem wskazaniom terapeutycznym leków z mentolem racemicznym, ujętym w „Formulario Nacional”: w stężeniach od 0,1% do 2% do objawowego łagodzenia świądu w stanach zapalnych skóry, egzemach i ukąszeniach owadów, natomiast w stężeniach do 10% przy stłuczeniach, skręceniach, bólach stawów i mięśni. Może być również podany w postaci inhalacji, jako środek zmniejszający przekrwienie błon śluzowych w zapaleniu krtani, oskrzeli i zatok.

Mentol racemiczny i lewomentol

Obfitość receptur z mentolem racemicznym zaskakuje, wybierać trzeba zatem tylko najbardziej charakterystyczne przykłady, które pojawią się nie tylko w dzisiejszej, ale także w kolejnych hiszpańskich „Wędrówkach…”! Zwróćmy jednak uwagę, że o ile miałyby zostać wykonane w warunkach polskich, konieczna byłaby zamiana mentolu racemicznego na zarejestrowany u nas i dostępny lewomentol.

Jakie zastosowanie ma mentol w „Talco mentolado”?

W naszych węgierskich „Recepturowych wędrówkach…” opisaliśmy dwie zasypki: „Sparsorium refrigerans„oraz „Sparsorium antimycoticum”. Hiszpanie z kolei mają „Talco mentolado” oraz „Polvos de óxido de zinc mentolados”. Pierwsza receptura – z niewielkimi modyfikacjami – jest powszechnie znana w całej południowej Europie. We Włoszech została umieszczona nawet w oficjalnej farmakopei jako „Talco mentolato polvere aspersoria” (syn. „Mentolo polvere cutanea”)^[2].

W przypadku receptariusza „Formulario Nacional” to 1% mentolu racemicznego w talku. Lek przeznaczony jest do leczenia objawowego świądu, bólu lub pieczenia powstałego po ukąszeniu owadów oraz na łagodne podrażnienia skóry. Natomiast skład „Polvos de óxido de zinc mentolados” jest znacznie bardziej złożony, gdyż obok mentolu racemicznego (8 g) znajdujemy tlenek cynku (10 g) oraz talk (37 g) i skrobię – uwaga! – kukurydzianą (35 g). Wskazania terapeutyczne? Obok analogicznych do „Talco mentolado” dodatkowo: nadmierna potliwość podeszwowa stóp.

Kamfora racemiczna i jej zastosowanie w „Formulario Nacional”

I wreszcie: kamfora racemiczna, której na łamach „Aptekarza Polskiego” poświęciliśmy już obszerny artykuł w ramach cyklu „Surowce recepturowe dawniej i dziś”. Wspominaliśmy o niej także tydzień temu, wchodzi bowiem kamfora w skład receptury z oliwą: „Aceite alcanforado”, czyli hiszpańskiej wersji 10% oleju kamforowego. Przeznaczony jest on do leczenia objawowego bólów stawowych i mięśniowych.

Hiszpański spirytus kamforowy

Mają również Hiszpanie swój spirytus kamforowy: „Alcohol alcanforado”, także 10%, analogicznie zatem jak w monografii narodowej „Farmakopei Polskiej XII”. Podstawą jest 90% etanol. Zwróćmy uwagę, że obok oczywistego wskazania: leczenie objawowe bólów mięśni i stawów, może być zastosowany w celu łagodzenia świądu. 10% jest „Pomada alcanforada”, czyli maść kamforowa. „Formulario Nacional” zaleca jej stosowanie do leczenia objawowego bólów stawów i mięśni, z wyraźnym jednak zaznaczeniem: w stłuczeniach, skręceniach i przykurczach mięśni. I ciekawostka: hiszpańską maść kamforową sporządza się nie na bazie wazeliny hydrofilowej, jak to zaleca monografia narodowa „Farmakopei Polskiej XII”, a z często spotykanym w „Formulario Nacional” woskiem białym oraz surowcem Parafina filante, spełniającym wymogi jakości dyktowane przez…. „British Pharmacopoeia” (White Soft Paraffin).

Przepis na legendarną „Wodę Dalibura”

Wszystkie trzy wymienione receptury z kamforą – z wyjątkiem niewielkich modyfikacji – nie są dla polskiego farmaceuty żadnym zaskoczeniem. Inaczej jest natomiast z recepturą „Agua de Alibour” („Agua de Dalibour”), która – zawierając oczywiście kamforę racemiczną – ze wszech miar zasługuje na miano „legendarnej”. Trudno bowiem powiedzieć inaczej o leku, którego skład opracowano ponad… trzysta lat temu! Czytelników zainteresowanych fascynującą historią Jacquesa Daliboura, chirurga-majora żandarmerii i naczelnego chirurga króla Ludwika XIV, odsyłamy do artykułu poświęconego maści Daliboura^[3].

W niniejszym opracowaniu powiedzmy tylko w skrócie: skład „Wody Daliboura” był przez dziesiątki lat XVIII wieku tajemnicą lekarsko-aptekarskiej familii, której kolejni członkowie piastowali czołowe funkcje we francuskiej ochronie zdrowia. Lek ten z powodzeniem stosowano nie tylko na rany cięte, często odnoszone w czasie ówczesnych wojen, ale także w stłuczeniach, do przemywania „ropnych i cuchnących ran”, w oparzeniach i w celu przyspieszenia tworzenia blizny. Praktykowane było również zastosowanie w weterynarii i okulistyce. W wieku XIX popularność połączenia siarczanów cynku i miedzi z kamforą i szafranem nieco spadła, powróciła jednak ze zdwojoną mocą z początkiem XX wieku, kiedy to postawiono ją w jednym rzędzie z nowoczesnymi „antyseptykami” i wskazano na wybitną skuteczność w liszajcu u dzieci…

My zaś powróćmy do wieku XXI, do informacji przekazywanych przez „Formulario Nacional”, które żadną tajemnicą już nie są! Oto receptura „Agua de Alibour”:

Sulfato de cobre pentahidrato 0,1 g
Sulfato de zinc heptahidrato 0,4 g
Alcanfor racémico 0,1 g
Etanol 96% 1,0 ml
Agua purificada c.s.p.100,0 ml

Jak widzimy jej składnikami, obok kamfory racemicznej, są również siarczany: siedmiowodny cynku i pięciowodny miedzi, nie dziwmy się zatem nazwie synonimowej „Agua de Alibour”: „Solución cuprocíncica compuesta”. Z pierwotnego składu wypadł tylko szafran.

Doprawdy: receptury tej warto się „nauczyć”! Wszystkie składniki mamy dostępne jako surowce recepturowe, a wskazania terapeutyczne są iście imponujące i stanowią bardzo interesującą (oraz bardzo bezpieczną!) propozycję w ramach receptury dermatologicznej. Wedle „Formulario Nacional” „Wodę Dalibura” stosować można w liszajcu zakaźnym, w stanach zapalnych skóry, w egzemach, w nadkażonych zmianach skórnych oraz dermatozach wysiękowych. Stosowanie (po ewentualnym rozcieńczeniu) 2 lub 3 razy dziennie.

Prostota i konkurencyjne wskazania terapeutyczne

Ale „Woda Dalibura” to tylko jedna z kilku hiszpańskich receptur z siarczanem cynku siedmiowodnym i z siarczanem miedzi pięciowodnym. Dwie kolejne zaskakują z jednej strony wielką prostotą, z drugiej zaś – bardzo interesującymi, konkurencyjnymi wskazaniami terapeutycznymi, które można wykorzystać wraz z polskim asortymentem surowców farmaceutycznych. Opiszemy je szczegółowo w przyszłym tygodniu! Zapraszamy do lektury!

dr hab. Maciej Bilek, prof. UR

Artykuł przygotowany we współpracy z firmą Fagron