Zastosowanie oleju rycynowego w dawnym lecznictwie
Przeczyszczające działanie oleju rycynowego znane jest od bardzo dawna. Równolegle w medycynie ludowej używany był także przeciwrobaczo. Szczególną popularnością cieszył się niegdyś we Włoszech, znajdując swoje miejsce w każdej domowej apteczce. Cytowany już profesor Jan Muszyński podkreśla, iż olej ten jest powszechnie używanym na wiosnę (pół szklanki naraz), albowiem Włosi twierdzą, że „Olio di ricino purga il sangue e rinfresca” (olej rącznikowy oczyszcza krew i odświeża). W oficjalnym lecznictwie nowożytnym nasiona rącznika stosowano pod nazwą Ricini semen (syn. Cataputiae maioris semen), sam zaś olej jako Ricini oleum (syn. rycyna, Castoris oleum).
Jak działa olej rycynowy?
Paradoksalnie jednak jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego mechanizm przeczyszczającego działania oleju rycynowego nie był do końca wyjaśniony. Olej rącznikowy posiada znane własności przeczyszczające. Własności te jedni przypisują zawartemu w oleju fermentowi [enzymowi] rozpuszczalnemu – rycynie, inni ciałom kwasowym. Zdaje się jednak, że własności przeczyszczające oleju rącznikowego są czysto fizyczne, polegające na trudności tworzenia emulsji w jelitach – pisał profesor Bronisław Koskowski w pierwszym tomie „Nauki o przyrządzaniu leków i ich postaciach” (1927). Jednak już w roku 1936 „Kronika Farmaceutyczna” donosiła: własności przeczyszczające oleju rycynowego tłumaczono jego własnościami fizycznymi, jak lepkością i trudnością, z jaką się emulguje działaniem soków trawiennych, z drugiej strony zaś obecnością małych ilości toxalbuminy, zawartej w nasionach rącznika. Jak jednak ustalono w experymentach na zwierzętach, składnikiem przeczyszczającym oleju rycynowego okazał się kwas rycynoolejowy.
W „Wiadomościach Aptekarskich” o wewnętrznym stosowaniu oleju rycynowego
W pięć lat później, na łamach okupacyjnych „Wiadomości Aptekarskich”, o wewnętrznym stosowaniu oleju rycynowego pisano w cyklu artykułów „Nowe zdobycze w dziedzinie farmakoterapii”, w części zatytułowanej „Środki o działaniu motorycznym na jelito”. Głównym składnikiem oleju rycynowego jest ester glicerynowy kwasu rycynolowego, nienasyconego kwasu oksy-tłuszczowego (…). Działanie przeczyszczające polega na tym, że ester pod wpływem żółci i cieczy trzustkowej rozszczepia się w jelicie cienkim na glicerynę i wolny kwas tłuszczowy, który zostaje potem zmydlony na mydła rycynylowe, które drażnią błonę śluzową, przez co pobudzają jelito cienkie do żywszej perystaltyki.
Jak jednak zastrzegano z powodu resorbcji mydła rycynolowego działanie jego w jelicie cienkim jest ograniczone i dodawano, że olej rycynowy wywołuje mimo pewnego działania tylko nieznaczne lokalne podrażnienie i nieznaczne przekrwienie. Dlatego bywa on – wyjaśniano – stosowany jako kalomel przy zapalnych chorobach jelit do usuwania zakażonej treści jelitowej.
Receptura „Potio ricinosa”
Podawano także skład receptury „Potio ricinosa” dla wrażliwych pacjentów i dzieci, będącej emulsją, aby usunąć mdły smak oleju rycynowego:
Rp.
Olei Ricini 40,0
Mucilag. Tylose 100,0
Sirup. Simpl. 20,0
Aq. destill. ad 200,0
M.D.S. Co dwie godziny łyżeczkę
Olej rycynowy w Informatorze terapeutycznym do Urzędowego Spisu Leków
Stosowanie wewnętrzne eksponował także cytowany już wielokrotnie na łamach „Aptekarza Polskiego” „Informator terapeutyczny do Urzędowego Spisu Leków” z 1959 roku, uznając olej rycynowy za środek o działaniu przeczyszczającym, polegającym na stopniowym zmydlaniu do mydeł rycynolowych, drażniących ściany jelit cienkich, wówczas jelita wydzielają obficie soki trawienne, które upłynniają zawartość pokarmową. „Informator…” zalecał sposób użycia i dawkowanie doustnie 1/2 – 2 łyżek stołowych na dawkę dla dorosłych; dla dzieci 1/2 – 1 łyżki stołowej na pusty żołądek, ewentualnie doustnie przeciętnie 4-6 kapsułek a 2,0 g, podając jako zastosowanie zaparcia ostre i nawykowe. Znacznie ciekawsze były kolejne zastosowania: w zatruciach pokarmowych i w niestrawności. Stosuje się również dla całkowitego wypróżnienia jelit w infekcyjnym i toksycznym nieżycie jelit. Zastrzegano przy tym, że olej rycynowy przy dłuższym stosowaniu może spowodować podrażnienie żołądka i przekrwienie organów miednicowych. Co ciekawe, uwzględniono również „Sposób użycia” zewnętrznie, ale wyłącznie jako… dodatek do lewatyw.