Drożdże i ich właściwości prozdrowotne

Drożdże piekarnicze są jednokomórkowymi grzybami, organizmami saprofitycznymi, występującymi w warunkach naturalnych, będącymi nieodłączną częścią mikroflory różnych pokarmów i środowisk zawierających węglowodany, których potrzebują do podtrzymania procesów życiowych. Ich komórki są okrągłe lub owalne, a rozmiary są większe aniżeli bakterii – wynoszą około 2-8 µm szerokości i mają 3-10 µm długości.

Rozmnażają się przez proces pączkowania. W obecności tlenu, przekształcają glukozę w dwutlenek węgla i wodę (oddychanie), zaś w warunkach beztlenowych – w dwutlenek węgla i alkohol etylowy (fermentacja). Dzięki tym właściwościom, drożdże używane są w wypieku chleba czy produkcji kefiru oraz w przemysłowych procesach fermentacyjnych do produkcji piwa i wina.

Oddychanie:

C₆H₁₂O₆ + 6 O₂ –> 6 CO₂ + 6 H₂O 

Fermentacja:

 C₆H₁₂O₆ –> 2 C₂H₅OH + 2 CO₂

Nazwa Saccharomyces wywodzi się od greckich słów sakharon + mýkitas, co tłumaczone jest jako „cukrowe grzyby” czy też „cukrowa pleśń”, i wiąże się prawdopodobnie z faktem ich odkrycia na skórkach winogron – w siwym nalocie, wosku pokrywającym owoce występują komórki drożdży. Nazwa gatunkowa cerevisiae pochodzi natomiast z łaciny i znaczy „piwne”. Polskie nazwy tego gatunku są związane z najpopularniejszymi sposobami zastosowania drożdży: drożdże piekarnicze, drożdże piwne, drożdże winiarskie, gorzelnicze, ale także lecznicze (Fermentum cerevisiae, Faex medicinalis), ze względu na doskonałe działanie farmakologiczne.

Drożdże już od starożytności cenione były za pozytywny wpływ na organizm. Hipokrates zalecał spożywanie napoju przygotowanego z drożdży, by wzmocnić i odżywić organizm, a także oczyścić jelita. Egipcjanie podawali je doustnie w leczeniu skórnych stanów ropnych. Stanowią doskonałe źródło łatwo przyswajalnego białka, zawierają liczne substancje czynne, w tym witaminy z grupy B, sole mineralne, a także polisacharydy i niewielką ilość nienasyconych kwasów tłuszczowych. Ze względu na ten bogaty skład tradycyjnie przypisuje się im działanie przeciw owrzodzeniom, obrzękom, przeciwalergiczne i przeciwnowotworowe oraz ceni za pozytywny wpływ na kondycję skóry, w tym działanie przeciwdrobnoustrojowe, pielęgnacyjne, nawilżające, przeciwłojotokowe, gojące rany i w terapii hemoroidów.

Do farmakologii drożdże zostały wprowadzone w pierwszej połowie XIX wieku. Doustnie – jako syropy i mikstury – stosowano je jako środek przeczyszczający i pomocniczy w szkorbucie. Zewnętrznie, w formie kataplazmów – w różnych schorzeniach skóry. Razem z utartymi ziemniakami lub mąką miały leczyć stany zapalne, natomiast wymieszane z miodem i mąką żytnią były przykładane na oparzenia.

W początkach XX wieku z drożdży zaczęto produkować preparaty o różnym przeznaczeniu terapeutycznym. Ponieważ, zgodnie z prawdą uważano, że drożdże zawierają dużą ilość białka, równie wartościowego jak białko zwierzęce, wytwarzano z nich ekstrakty białkowe, używane jako środki odżywcze i wzmacniające. Inne działanie miały preparaty sporządzone z tzw. tłuszczu drożdży, czyli frakcji powstałej w wyniku ekstrakcji drożdży alkoholem. Tak przygotowane drożdże traciły zdolność fermentacji, jednak zachowywały swe właściwości przeczyszczające. Drożdże znalazły także zastosowanie jako środek pomocniczy w recepturze. Stosowano je do produkcji syropów, czy jako masę do zarabiania pigułek.

W polskich farmakopeach opisano tylko cztery gatunki grzybów, które znalazły zastosowanie w lecznictwie. Drożdże lekarskie pojawiają się w Farmakopei Polskiej II w 1937 roku, kiedy to po odzyskaniu przez Polskę niepodległości podjęto prace nad zbiorem przepisów, które obowiązywałyby na terenie całego państwa. W lekospisie tym wymieniono dwa gatunki grzybów: poza sporyszem (Secale cornutum), były to Faex medicinalis (syn.: Fermentom cerevisiae) – drożdże lekarskie oraz otrzymywany z nich preparat – Extractum Faecis.

Farmakopea zaznacza, że są to drożdże piwne dolne, podaje sposób ich otrzymywania i opis komórek drożdży widzianych pod mikroskopem oraz wymienia ich właściwości. Drożdże wykorzystywano jako masę pigułkową, służyły także do otrzymywania wyciągu drożdżowego. Monografia Extractum Faecis – wyciągu drożdży zawiera sposób przygotowania oraz podaje właściwości organoleptyczne tego przetworu. Farmakopea Polska II prócz użycia drożdży jako masy pigułkowej, wymienia także inne ich zastosowanie. Faex compressa – drożdże sprasowane, wchodzące w skład Sirupus Cerasi – syropu wiśniowego i Sirupus Rubi idaei – syropu malinowego, dodawano w celu przeprowadzenia fermentacji. Drożdże były także używane w leczeniu zaburzeń przewodu pokarmowego, w wyczerpaniu nerwowym oraz w schorzeniach skórnych. W 1954 roku ukazało się trzecie wydanie Farmakopei Polskiej, w której również znalazły się monografie drożdży i wyciągu z drożdży.

Rozwój badań fitochemicznych i farmakognostycznych przyczynił się do wykluczenia szeregu środków leczniczych z farmakopei. Surowce pochodzenia naturalnego zastąpiono innymi, bardziej skutecznymi w działaniu związkami chemicznymi lub otrzymanymi syntetycznie pochodnymi substancji czynnych. Nieliczne gatunki grzybów opisywane w polskich farmakopeach zostały zastąpione przez inne środki lecznicze. I również drożdże lekarskie i ich preparaty, zostały skreślone z listy środków farmakopealnych. Farmakopea Polska IV nie zawiera już monografii żadnego gatunku grzybów.

Mixtura Fermenti Cerevisiae

Rp:

Fermenti Cerevisiae 60,0

Mellis despumat 30,0

Aquae destill. 250,0

Obecnie drożdże służą medycynie i farmacji do produkcji leków (hirudyny, szczepionki przeciw WZW, insuliny), suplementów diety (występują w postaci wysuszonej lub liofilizowaneji, także jako suplement probiotyczny w leczeniu zapalenia okrężnicy, wywołanego przez Clostridium difficile) oraz kosmetyków. Są też doskonałym organizmem modelowym w badaniach nad chorobami związanymi z dysfunkcją mitochondriów, wielorakiej oporności komórek na różnego rodzaju inhibitory, w tym leki przeciwnowotworowe i w chorobach neurodegeneracyjnych. W perspektywie drożdże mogą być wykorzystywane do produkcji szczepionek przeciwnowotworowych.

Wykorzystanie w kosmetologii

Drożdże mają dosyć wszechstronne zastosowanie w dermatologii i kosmetologii:

• W leczeniu trądziku i łojotoku – zmniejszają ilość wydzieliny wytwarzanej przez gruczoły łojowe oraz przyczyniają się do zmniejszania liczby powstających zaskórników, które często stanowią pierwszą oznakę trądziku. W tym przypadku, wykorzystuje się je w postaci maseczek z różnymi dodatkami (np. miodem czy mlekiem) lub poprzez spożywanie specjalnych koktajli drożdżowych.
• W kuracjach wzmacniających włosy i paznokcie – aby były one piękne i zdrowe trzeba dostarczyć im niezbędnych składników odżywczych, zaś ich niedobory często są główną przyczyną chorób skóry głowy i włosów. Dieta dla włosów i paznokci powinna obfitować w odpowiednią ilość tłuszczów, aminokwasów, mikroelementów, makroelementów i witamin, których drożdże są cennym źródłem. Dodatkowo działają nawilżająco i ujędrniają skórę. Wpływają na stan włosów opóźniając proces siwienia, hamują proces wypadania, a także nadają im sprężystość i elastyczność. W pielęgnacji paznokci wzmacniają płytkę paznokciową.
• W nadmiernym rogowaceniu naskórka.
• W zapobieganiu i zwalczaniu rozstępów – ze względu na zawartość β-glukanów – poprawiają elastyczność skóry, redukują widoczność, spłycają oraz zmniejszają długość i szerokość rozstępów, a także zwiększają natłuszczenie i nawilżenie skóry.
• W kosmetykach przeciwstarzeniowych „anti-age” – stosowane są jako składniki aktywne wpływające na nawilżenie i jędrność skóry. Jak wykazano w warunkach in vitro, ekstrakty z Saccharomyces cervisiae w stężeniu 1-5% wpływają na syntezę składników budujących skórę właściwą, zwłaszcza glikozaminoglikanów, a w szczególności siarczanu chondroityny i kwasu hialuronowego, a także stymulują fibroblasty do produkcji kolagenu. Ponadto, stanowią źródło niskocząsteczkowych peptydów.

Maseczka drożdżowa na twarz

Należy przygotować drożdże piekarnicze (1/4 kostki) i wymieszać je z odrobiną ciepłego mleka. Do tej podstawowej receptury można, w zależności od typu cery dodać na przykład kilka kropli oliwy z oliwek (odżywia), płynnego miodu (oczyszcza) albo soku z cytryny (działa rozjaśniająco w przypadku przebarwień). Papkę należy nałożyć na twarz i szyję, a po około 15 minutach zmyć letnią gotowaną wodą.

Nie należy stosować maseczki z drożdży częściej niż raz w tygodniu, gdyż może to spowodować zaburzenia w produkcji sebum, które w odpowiednim stężeniu, zapewnia naszej skórze niezbędne nawilżenie.

Maseczki drożdżowe na włosy

Maseczki na włosy przygotowujemy analogicznie. Drożdże zalewamy ciepłym mlekiem, dodajemy około 2 łyżki płynnego miodu i pół szklanki jogurtu o temperaturze pokojowej. Wszystko mieszamy i nakładamy na włosy na 20-60 minut, najlepiej zawijamy ręcznikiem. Po tym czasie zmywamy maseczkę.

Również w tym przypadku możemy wzbogacać miksturę dodając olejek rycynowy, żółtko jaja czy wybrany olej (na przykład kokosowy, lniany czy arganowy). Taka maseczka zredukuje wypadanie włosów, wzmocni je i nawilży.

Zawartość najważniejszych składników czynnych w drożdżach

Drożdże jako suplement diety

Suplementacja produktami drożdżowymi może być uzasadniona:

• w okresie intensywnego wzrostu i dojrzewania u młodzieży,
• w okresach osłabienia wynikającego z niezrównoważonej diety i przemęczenia,
• w przypadku problemów skórnych,
• przy zajadach pojawiających się w kącikach ust,
• osobom osłabionym po przebytej chorobie, czy też zabiegu operacyjnym,
• w celu regulacji pracy wątroby i trzustki,
• w diecie diabetyków,
• w schorzeniach układu nerwowego, takich jak nerwice, depresja, jako środek wspomagający terapię rwy kulszowej i zapalenia nerwów,
• w walce z otyłością.

W starożytności znany był zwyczaj picia napoju drożdżowego, który miał oczyścić organizm z toksyn, a także wzmocnić go. Obecnie na rynku dostępnych jest wiele gotowych preparatów na bazie drożdży, które z powodzeniem możemy wykorzystać w tym celu. Często występują pastylki wzbogacone na przykład melisą, miętą, pokrzywą, bratkiem, skrzypem czy pyłkiem pszczelim. Są uzyskiwane jako produkt uboczny przy produkcji piwa. Możemy też sami przygotować drożdżowy koktajl.

Drożdżowy koktajl zwany napojem lub eliksirem piękna

Pokruszone drożdże piekarnicze należy zalać wrzątkiem lub gorącym mlekiem (nieprzetworzone, surowe drożdże w żołądku będą fermentować, powodując produkcję CO₂ i wzdęcia, mają też negatywny wpływ na stan mikroflory jelitowej).

Kuracja nie powinna trwać dłużej niż czterdzieści dni, przy czym po pięciu dniach terapii należy przerwać ją na kilka (5-10) kolejnych dni.

Bezpieczeństwo stosowania

Preparaty drożdżowe uznawane są za bezpieczne dla ludzi, posiadają status GRAS (Generally Recognised As Safe for use in foods), jednak z ich stosowaniem nie powinno się przesadzać. Należy przestrzegać podanej na ulotce suplementu diety dawki lub stosować przerwy w domowej kuracji. Przy pojawieniu się jakichkolwiek niekorzystnych objawów należy poradzić się lekarza.

Drożdże zawierają duże ilości kwasów nukleinowych, których nadmiar w diecie może być toksyczny – prowadzi do hiperurykemii i ataków dny moczanowej oraz odkładania się źle rozpuszczonego kwasu moczowego w tkance stawowej. Ponadto drożdże przeciwwskazane są u osób z kandydozą, infekcjami grzybiczymi, alergią lub nadwrażliwością na drożdże czy pleśnie. Nie powinny być stosowane (szczególnie nieprzetworzone) w chorobach zapalnych jelit (wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna), gdyż mogą zaostrzać przebieg choroby. Szczególną ostrożność powinny również zachować kobiety ciężarne i karmiące piersią, ponieważ nie ma wystarczających informacji odnośnie doustnego stosowania preparatów drożdżowych w tej grupie osób.

Pasta z drożdży na kanapki dla miłośników kulinarnych eksperymentów

Pokruszone drożdże piekarnicze podsmażyć na niewielkiej ilości oleju bądź oliwy, dodając przyprawy, na przykład czosnek, paprykę, oregano, curry czy tymianek. Tak przygotowaną pastą można smarować pieczywo – najlepiej drożdżowe!

dr hab. n. farm. Ewa Kędzierska

dr n. farm. Ewa Gibuła-Tarłowska

Katedra i Zakład Farmakologii z Farmakodynamiką

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Piśmiennictwo:

1. Ardiani A, Higgins JP, Hodge JW. Vaccines based on whole recombinant Saccharomyces cerevisiae Cells. FEMS Yeast Res 2010; 10:1060-1069.
2. Cross GG, Jennings HJ, Whitfield DM, Penney CL, Zacharie B, Gagnon L. Immunostimulant oxidized β-glucan conjugates. International immunopharmacology. 2001; 1(3): 539-550.
3. Glinka M, Kępka I. Ocena skuteczności preparatów z suchym ekstraktem drożdży w zabiegach poprawiających wygląd skóry z rozstępami. Pol J Cosmetol. 2007; 10(3): 199-203.
4. Glinka M, Kępka I. Zastosowanie drożdży w kosmetyce. Pol J Cosmetol 2007; 10:156-165.
5. Molski M. Chemia piękna. Wyd Nauk PWN, Warszawa 2009; 273-274.
6. Muszyńska M, Malec K. Sułkowska-Ziaja K. Właściwości lecznicze i kosmetologiczne drożdży piekarniczych. Postępy fitoterapii. 2013; 1.
7. Onofre SB, Bertoldo IC, Abatti D, Refosco D. Chemical Composition of the Biomass of Saccharomyces cerevisiae. Meyen ex E C. Hansen. 1883.
8. Podpora B, Świderski F. Preparaty żywnościowe otrzymywane z odpadowych drożdży pofermentacyjnych, jako przykład innowacji, Post. Tech. Przetw. Spoż. 2010; 1; 95-99.
9. Ratz-Łyko A. Składniki aktywne pochodzenia biotechnologicznego w kosmetykach antiage. Cosmetology Today: Patents and Inventions. 2012;1.
10. Świca K, Lepa Ł, Ząbek M, Grobowiec M, Cichoń R, Kluz M. Saccharomyces cerevisiae jako drożdże o szerokim zastosowaniu w życiu codziennym i przemyśle. SKN Technologów Żywności „Ferment” Sekcja Biotechnologii i Mikrobiologii. Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy.
11. Trojanowska A. Monografie grzybów w farmakopeach polskich XIX i XX wieku. Analecta: studia i materiały z dziejów nauki. 2000; 9, 1 (17): 135-144.
12. Trojanowska A. O leczniczym użyciu grzybów w XIX wieku.  Analecta: studia i materiały z dziejów nauki. 2001; 10, 2(20): 111-127.
13. Wawrzycka D. Drożdże jako model w badaniach chorób neurodegeneracyjnych. Post Hig Med Dośw. 2011; 65: 325-337.