Związki srebra w lecznictwie – właściwości, zastosowanie i trudności recepturowe

Związki srebra, srebro koloidalne, nanocząsteczki srebra i kompleksy ze srebrem mają zastosowanie w lecznictwie ze względu na działanie odkażające, przyżegające i ściągające. Występują w preparatach farmaceutycznych stosowanych w dermatologii, chirurgii, okulistyce, stomatologii, ginekologii, preparatach kosmetycznych oraz w opatrunkach i materiałach medycznych.

Które związki srebra są stosowane w lecznictwie?

W leczeniu zastosowanie znajdują przede wszystkim takie związki srebra jak: azotan srebra (Argenti nitras), białczan srebra (Argenti proteinici, Protargol), srebro koloidalne (Argentum colloidale, Collargol), targezyna (Targesinum) czy sulfatiazol (Argentum sulfathiazole,  Sulfathiazolum).

Informacje o dawkach związków srebra w Farmakopei Polskiej

W monografii farmakopealnej FP XI do stosowania zewnętrznego podane są dawki dla:

• Argenti nitras – na skórę 1-2%, do przepłukiwań 0,05-0,1%, do worka spojówkowego 0,1-0,5%, noworodkom 1% 1 kropla do worka spojówkowego, do pędzlowania jamy ustnej 1-2%, w stomatologii 10-20%;
• Argentum colloidale ad usum externum –  roztwór 0,2-1%, maść 1-15%;
• Sulfathiazolum – maść, krem 5-15%.

„Renesans” azotanu srebra

Najczęściej wykorzystywanym związkiem w lecznictwie jest azotan srebra. Został on odkryty w XIII wieku przez Św. Alberta Wielkiego (1193-1280).  Substancja była stosowana w leczeniu ran, owrzodzeń i oparzeń przez wieki, aż do odkrycia antybiotyków, kiedy to jej znaczenie nieco się zmniejszyło. Jednak w dobie nadużywania antybiotyków, zastosowanie azotanu srebra i innych związków srebra znów stało się bardziej powszechne.

Azotan srebra w postaci 1% roztworu zastosował niemiecki lekarz Carl Crede w 1884 roku, podając go noworodkom do oczu po porodzie, aby wyeliminować ślepotę spowodowaną przez infekcje rzeżączkowe zapalenie spojówek.

Azotan srebra używany był także w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, a w ginekologii w terapii zapalenia gruczołu Bartoliniego.

Jak działają jony srebra?

Związki srebra zawierają srebro w postaci jonowej, które wykazuje działanie bakteriobójcze wobec wielu szczepów bakterii takich jak np. Escherichia coli, Klebsiella spp., Pseudomonas spp., Staphylococcus aureus Staphylococcus epidermidis, Enterococcus faecalis, przeciwgrzybiczne oraz przeciwwirusowe. 

Srebro w postaci zjonizowanej ma zdolność wiązania się z białkami mikroorganizmów, co powoduje zmiany w strukturze ścian i błon komórkowych bakterii. Jony srebra reagują z grupami tiolowymi występującymi na powierzchni ściany komórkowej bakterii, powodując usuwanie atomów wodoru, co uniemożliwia wymianę gazową. W wyniku tego dochodzi do obumierania bakterii. Jony srebra mają też zdolność wiązania się z genomem drobnoustrojów DNA lub RNA przez denaturację, co powoduje zahamowanie procesu replikacji i namnażania się mikroorganizmów. W przypadku grzybów, zaburzona zostaje gospodarka wodna, co wpływa negatywnie na procesy rozmnażania.

Od czego zależy aktywność srebra?

Aktywność srebra jonowego jest uzależniona od morfologicznych różnic w budowie bakterii, grzybów i wirusów oraz wielkości cząsteczek srebra. Z tego powodu często stosuje się srebro w formie nanocząsteczek o wielkości 7-100 nm. Właściwości fizykochemiczne nanocząsteczek srebra związane są z dużym stosunkiem powierzchni aktywnej do objętości. Zależność ta daje możliwość osiągnięcia wysokiego działania przeciwdrobnoustrojowego przy stosowaniu bardzo małych stężeń srebra (podawanych w jednostkach ppm).

Jednak pod wpływem różnych czynników jak światło, temperatura, związki chemiczne, jony srebra przechodzą w formę stałą metaliczną i wtedy srebro traci swoje właściwości przeciwdrobnoustrojowe.

Srebro w formie nieaktywnej może być kumulowane w tkankach podczas długotrwałego stosowania. Z tego powodu poszukiwane były formy do przenoszenia dużej ilości aktywnych jonów srebra, z zachowaniem dobrej tolerancji dla tkanek. Taką formą jest kompleks zawierający aktywne jony srebra w połączeniu z nośnikiem dwutlenkiem tytanu. Wielkość cząstek srebra w kompleksie wynosi 7-45 nm, co jest korzystne, bo zwiększa powierzchnię kontaktu srebra z komórkami mikroorganizmów.

Dermatologiczne leki recepturowe zawierające związki srebra

Z preparatów recepturowych o działaniu odkażającym, stosowanych miejscowo w trudno gojących się ranach, odleżynach, owrzodzeniach wymienić należy maści z azotanem srebra i balsamem peruwiańskim. Czytaj więcej: Balsam peruwiański jako składnik tradycyjnych preparatów recepturowych oraz Zastosowanie ichtamolu i balsamu peruwiańskiego w preparatach recepturowych.

Maść Mikulicza (Unguentum Argenti nitratis compositum)

Rp.

Argenti nitratis 0,3

Aquae purificatae q.s.

Balsami peruviani 1,5

Vaselini flavi ad 30,0

M. f. ung.

W celu wykonania maści należy azotan srebra rozpuścić w kilku kroplach (np. 10) wody. Ilość dodanej wody należy uwzględnić w końcowej masie leku, czyli odważyć odpowiednio mniej wazeliny. W moździerzu rozetrzeć wazelinę żółtą z balsamem peruwiańskim i dodać roztwór azotanu srebra, dokładnie wymieszać. Jeśli maść ma być wykonana w unguatorze – do pojemnika odważyć wazelinę żółtą, balsam peruwiański, a na końcu dodać roztwór azotanu srebra. Pojemnik zamontować w unguatorze i mieszać 2-3 minuty stosując 4-5 obrotów na minutę.  

Maści z balsamem peruwiańskim i srebrem

Rp.

Argenti nitratis 0,5

Aq. pur.

Balsami peruviani aa 5,0

Lanolini anhydrici

Vaselini flavi aa ad 100,0

M. f. ung.

Azotan srebra rozpuścić w niewielkiej ilości wody. Do pojemnika unguatora odważyć wazelinę żółtą, lanolinę bezwodną i balsam peruwiański, a na końcu wprowadzić roztwór azotanu srebra. Umocować pudełko w unguatorze i mieszać 2-3 minuty stosując 4-5 obrotów na minutę.

Rp.

Balsami peruviani 5,0

Argenti nitratis 0,5

Aquae q.s.

Ricini olei 5,0

Vaselini flavi ad 50,0

M.f. ung.

Azotan srebra rozpuścić w niewielkiej ilości wody. Do pojemnika unguatora odważyć wazelinę żółtą, dodać balsam peruwiański zmieszany z olejem rycynowym i wlać roztwór azotanu srebra. Mieszać w unguatorze przez 2-3 min przy 4-5 obr.min.