Surowce recepturowe dawniej i dziś – tanina

Tanina w przepisach recepturowych w Polskim Manuale Farmaceutycznym

Prace zarówno Fischera, jak i Sokołowskiej miały swoje uzasadnienie, bowiem na przełomie XIX i XX wieku oraz w okresie dwudziestolecia międzywojennego tanina stosowana była w aptekach powszechnie, czego najlepszym wyrazem była obecność licznych przepisów w „Polskim Manuale Farmaceutycznym” z 1932 roku. Jako przykłady wymieńmy:

„Krople do dziąseł dr. Strassburgera”
Tincturae Caryophyllorum
Tincturae Myrrhae aa 4
Tannini puri 2
Spiritus Cochlariae 1

„Kolodjum ściągające”
Acidi tannici 9
Tincturae Benzoës 9
Collodii ad 60

„Kolodjum tamujące krew”
Collodii 50
Acidi borici puri
Acidi tannici aa 2,5
Acidi benzoici 1,5

„Gliceryna z taniną”
Acidi tannici 20
Glycerini 80

„Maść glicerynowa z taniną”
Acidi tannici 1
Unguentum Glycerini 5

Niegdyś już na łamach „Aptekarza Polskiego” (12/2011) przytaczaliśmy z „Manuału…” możliwe nadal do wykonania przepisy weterynaryjne, w których tanina odgrywała pierwszorzędną rolę. Przypomnijmy zatem jedynie, że mowa tutaj o recepturze do wcierania w pyszczki śliniących się królików, stanowiącej 5% roztwór taniny w wodzie i glicerynie oraz o lekach aplikowanych w biegunce u zwierząt hodowlanych. W biegunce koni zalecano taninę ze sproszkowanym korzeniem goryczki i prawoślazu oraz szyszkojagodą jałowca, bądź też taninę z węglem drzewnym. W biegunce bydła stosowano równe ilości kwasu salicylowego i taniny, zaś w biegunce kóz i owiec taninę z korzeniem kozłka.  

Tanina we współczesnych farmakopeach

Tanina pojawiła się we wszystkich polskich dwudziestowiecznych farmakopeach. „Farmakopea Polska II” (1937) jako pochodzenie Acidum tannicum (synonimy: Acidum gallotannicum, Tanninum) wskazywała galasówki (Gallae) różnych roślin i opisywała jako żółtawy lub jasnobrunatny, bezpostaciowy proszek albo lśniące płatki. Zwracała równocześnie uwagę na znane i wykorzystywane właściwości taniny: wodne roztwory taniny mają odczyn kwaśny, słaby, swoisty zapach, tworzą osady niemal ze wszystkimi alkaloidami i glukozydami oraz z roztworami białka, żelatyny i skrobi.

Obok prostych badań tożsamości (żółtobrunatny osad z kwasem siarkowym lub po nasyceniu chlorkiem sodu oraz ciemnoniebieski osad z chlorkiem żelaza, znikający po dodaniu kwasu siarkowego) oraz badań czystości (identyfikacja zanieczyszczenia żywicami, gumami, cukrami, solami) FP II nakazywała przechowywanie w naczyniach szczelnie zamkniętych oraz chronić od światła.

Syrop jodogarbnikowy

Podano ponadto kilka interesujących przepisów w skład których wchodziła tanina, wśród których wyróżnia się Sirupus jodotannicus phosphoricus, czyli „ulepek” (syrop) jodogarbnikowy z fosforanem wapniowym na syropie wiśniowym. Stosowany był on niegdyś powszechnie jako preparat Jecorol o działaniu wzmacniającym m.in. w krzywicy, gruźlicy węzłów chłonnych oraz jako lek tonizujący.   

Jodum 2 cz.
Acidum tannicum 4 cz.
Extractum Ratanhiae 2 cz.
Spiritus 95° 100 cz.
Calcium phosphoricum q.s.
Sirupus simplex 170 cz.
Sirupus Cerasi q.s.

W „Farmakopei Polskiej III” (1954) nie podawano już pochodzenia surowca, ograniczając się wyłącznie do opisania składu chemicznego taniny: mieszanina estrów kwasu galusowego i kwasu galoilogalusowego z d-glikozą. W dziale „Postać i właściwości” do zacytowanego powyżej opisu dodano: bezwonne albo o słabym swoistym zapachu i cierpkim ściągającym smaku, powtarzając równocześnie zalecenia dla sprawdzania tożsamości. Ponadto monografia powtórzyła w dziale „Badanie czystości” nieco zmodyfikowane normy dla popiołu i suchej masy, nadal uwzględniała prostą kontrolę obecności m.in. żywic, obecnych wyłącznie w taninie naturalnej. W owym czasie tanina stosowana była jako środek o działaniu ściągającym, gdyż z białkiem i z substancjami klejowatymi daje nierozpuszczalne osady. Podawana per os wywiera działanie hemostatyczne, ściągające i neutralizujące. „Informator terapeutyczny do urzędowego spisu leków” z 1959 wzmiankował także, że substancję tę podaje się doustnie jako antidotum w przypadkach zatrucia antymonem lub niektórymi alkaloidami, zewnętrznie w chorobach skóry, w powierzchniowych krwawieniach. Zalecane dawkowanie było wówczas następujące: doustnie 0,05-0,3 g; zewnętrznie w 5-10% maściach i zasypkach; w 1-20% roztworach do płukania, pędzlowania; w 0,5 % roztworach do lewatyw i 10% czopkach. W miarę publikowania kolejnych wydań farmakopei polskiej zachowywano opis postaci i właściwości taniny, a zmieniały się tylko wymogi, sposoby badań tożsamości oraz czystości. „Farmakopea Polska VI” (2002) działanie i zastosowanie opisywała jako ściągające.

Tanina w Farmakopei Europejskiej

W „Farmakopei Europejskiej” tanina obecna jest od pierwszego wydania jako odczynnik, a od suplementu 2000 do „Farmakopei Europejskiej 3” jako substancja lecznicza. Zdefiniowano ją w podobny sposób, jak to przed półwieczem uczyniono w „Farmakopei Polskiej III”: tannic acid is a mixture of esters of glucose with gallic acid and 3-galloylgallic acid, a zatem tanina to mieszanina estrów glukozy z kwasem galusowym i kwasem 3-galloilogalusowym. Taninie przypisano także analogiczne właściwości jak zrobiła to „Farmakopea Polska II”, czyli a yellowish-white or slightly brown amorphous light powder or shiny plates, co oznacza bezpostaciowy żółto-biały lub jasnobrązowy proszek lub lśniące płatki. Podobne były również zalecane metody potwierdzania tożsamości oraz badania, w których m.in. normę dla straty masy po suszeniu zarekomendowaną analogiczną jak w trzecim wydaniu „Farmakopei Polskiej”, czyli 12%, obniżona była zaś norma dla popiołu – 0,1% Przypomnijmy, że polskie farmakopee podawały normę wyższą, np. FP II 0,5%, zaś FP III 0,2%. W dziale „Badania” podano również metody oceny zanieczyszczenia taniny żywicami, dekstrynami, gumami, solami i cukrami, a zatem substancjami obecnymi wyłącznie w surowcu pochodzenia naturalnego. Tradycyjnie również „Farmakopea Europejska” wskazywała na konieczność ochrony taniny przed światłem. W wydaniu 6.0 monografia uległa drobnym zmianom – doprecyzowano mianowicie temperaturę oznaczania suchej masy na 105°C z podawanego wcześniej zakresu 100-105°C.

Tanina obecna jest oczywiście również w obowiązującej „Farmakopei Europejskiej 10” i „Farmakopei Polskiej XII”, która dodatkowo uwzględnia interesującą nas substancję w „Wykazie dawek” i precyzuje jej działanie jako ściągające. Rozróżnia się przy tym dwie drogi podania: doodbytniczą i zewnętrzną. Dla stosowania zewnętrznego przewidziano stężenie od 1,0 do 20,0% dla roztworu i od 0,5 do 10,0% dla maści, natomiast dla pierwszej drogi podania dawka jednorazowa wynosi 0,05 g, dobowa zaś 0,25 g. Dla wlewu doodbytniczego przewidziano stężenie 0,5%.

Czytaj także: Repetytorium do specjalizacji. Substancje pomocnicze stosowane w płynnych postaciach leku.