W świecie współczesnej farmakologii naszą uwagę przyciągają głównie zaawansowane terapie i złożone molekuły. Istnieją jednak substancje, które mimo swojej prostoty nadal odgrywają kluczową rolę w zmaganiach z powszechnymi dolegliwościami. Taką molekułą jest ksylometazolina – składnik leków stosowanych w leczeniu nieżytów nosa, obecny w wielu domowych apteczkach. Jak mądrze wykorzystywać jej połączenie z substancjami pomocniczymi, aby uzyskać optymalny skład i szybko zwalczyć katar?
Hialuronian sodu i dekspantenol – jak doradzać pacjentom z suchym i podrażnionym nosem przy katarze?
W nowoczesnych schematach terapii, efektywność leczenia często zależy od użytych kombinacji składników. Zastosowanie ksylometazoliny wraz z dekspantenolem lub dodanie kwasu hialuronowego do ksylometazoliny przynosi znaczące korzyści pacjentowi ciepiącemu na katar. Zestawienie takich składników łagodzi objawy kataru, nawilża lub chroni błonę śluzową nosa.
Jak kwas hialuronowy działa na śluzówkę nosa?
Kwas hialuronowy (występujący w postaci soli sodowej – hialuronianu sodu) należy do grupy glikozaminoglikanów i jest makrocząsteczką biorącą udział w modulacji szeregu procesów fizjologicznych. Dzięki temu, że prezentuje bardzo dobry profil bezpieczeństwa immunologicznego i toksykologicznego, jest składnikiem leków. Będąc podstawowym elementem przestrzeni zewnątrzkomórkowej, kwas hialuronowy pełni funkcję ramy dla procesu gojenia się zranień i wspomaga proces regeneracji. Uważa się, że to higroskopijne właściwości kwasu hialuronowego umożliwiają komórkom migrację i proliferację1,4,5.
Podczas kataru funkcje obronne aparatu śluzowo-rzęskowego są zaburzone. Sól kwasu hialuronowego wspomaga oczyszczanie nosa i wzmacnia reakcję obronną organizmu. Wykazano między innymi, że hialuronian może pobudzać fagocytozę Streptococcus pyogenes in vitro i in vivo poprzez mechanizmy rozpoznawania bakterii1,4,5.
Warto również dodać, że wiele chorób alergicznych czy przewlekłych związanych jest często z wysuszaniem błon śluzowych i powstawaniem strupów na błonie śluzowej nosa. Właśnie z tego powodu środki utrzymujące wilgoć mogą być dodawane do produktów donosowych. Substancje pochłaniające wilgoć pomagają uniknąć podrażnienia nosa. Do substancji utrzymujących wilgoć (humektantów) – obok kwasu hialuronowego – należą również glicerol czy sorbitol.
Jakie są korzyści z donosowego stosowania dekspantenolu?
Dekspantenol posiada takie samo działanie biologiczne jak kwas pantotenowy, który jest kluczowym składnikiem koenzymu A zaangażowanego w szereg procesów biochemicznych. Dekspantenol, podawany w formie donosowej po operacjach nosa i zatok przyspiesza proces gojenia śluzówki nosa, która jest podrażniona i uszkodzona, wspomaga proliferację komórek i chroni nabłonek. Mechanizm działania polega między innymi na pobudzaniu wzrostu fibroblastów, substancja wykazuje także właściwości przeciwzapalne, przeciwutleniające i wspierające klirens śluzowo-rzęskowy1,2,7.
Jednoczesna obecność ksylometazoliny z dekspantenolem:
- skraca czas trwania nieżytu nosa – w jednym z badań po 5 dniach u 47% pacjentów uzyskano całkowite ustąpienie objawów dzięki zastosowaniu preparatu skojarzonego w porównaniu z 1% w przypadku monoterapii; Znaczące złagodzenie objawów zaobserwowano już po trzech dniach aplikacji ksylometazoliny z dekspantenolem2,
- poprawia tolerancję alfa-sympatykomimetyku – wynika to z właściwości naprawczych i ochronnych, jakie wykazuje dekspantenol w stosunku do błony śluzowej nosa1.
Dekspantenol w postaci donosowej jest stosowany u pacjentów po zabiegach takich jak operacje nosa i zatok, jednak w tym wskazaniu pacjent powinien zdać się na rekomendację lekarza.
Dekspantenol jest uważany za składnik bardzo dobrze tolerowany, charakteryzujący się minimalnym ryzykiem podrażnienia czy uczulenia1,2.
Jak działa ksylometazolina?
Ksylometazolina to sympatykomimetyk, który pobudza receptory alfa-adrenergiczne. Miejscowo zastosowana wykazuje szybkie działanie obkurczające naczynia krwionośne, co zmniejsza przekrwienie i obrzęk śluzówki nosa. Efektem jest jego szybkie udrożnienie i ułatwienie oddychania oraz ewakuacji wydzieliny. Działanie ksylometazoliny rozpoczyna się w ciągu 2 minut po podaniu i utrzymuje się do 10 godzin7.
Kiedy można polecić spray do nosa z ksylometazoliną oraz dekspantenolem?
Wskazania do stosowania ksylometazoliny obejmują3,6,7,10:
- ostre zapalenie błony śluzowej nosa – powszechnie określane jako katar czy nieżyt nosa,
- naczynioruchowe zapalenie błony śluzowej nosa – stosowania ksylometazoliny powinno towarzyszyć eliminacji czynników drażniących, takich jak na przykład duże zmiany temperatur, dym papierosowy, intensywne zapachy czy ostre przyprawy,
- alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa (tzw. katar sienny) – ksylometazolinę stosuje się doraźnie i w skojarzeniu z lekiem przeciwhistaminowym,
- zapalenie zatok – w tym schorzeniu ksylometazolina ułatwia odpływ wydzieliny z zatok objętych stanem zapalnym7.
Spray do nosa w zapaleniu ucha?
Dodatkowym i jednym z mniej znanych wskazań do stosowania ksylometazoliny podawanej donosowo jest zapalenie trąbki słuchowej ucha środkowego połączonego z przeziębieniem. Czasami określane jest ono jako “kataralne zapalenie ucha”, ponieważ oprócz bólu ucha występuje katar, może pojawić się także gorączka, kaszel czy pogorszone samopoczucie.
W jaki sposób w tym wskazaniu może pomóc ksylometazolina? W powszechnej świadomości ucho i nos to dwie odrębne struktury anatomiczne. Warto jednak pamiętać, że jama nosowa i gardłowa są połączone z uchem środkowym trąbką Eustachiusza (trąbką słuchową). Dzięki niej możliwe jest wyrównanie ciśnienia po obu stronach błony bębenkowej. Jej obrzęk może doprowadzić do zatkania przewodów słuchowych i wystąpienia dolegliwości takich jak ból ucha czy szumy uszne.
Donosowa (nie do ucha!) aplikacja leku z ksylometazoliną powoduje zmniejszenie przekrwienia całej błony śluzowej jamy nosowo-gardłowej i tym samym udrożnienie także trąbki słuchowej. W ten sposób złagodzeniu ulegają symptomy ze strony ucha7,9.
Katar u dziecka – na co zwrócić uwagę?
Gdy mowa o leczeniu kataru u najmłodszych pacjentów, ksylometazolina zajmuje szczególne miejsce w arsenale terapeutycznym, ponieważ w odpowiednim stężeniu można ją stosować już od drugiego roku życia. Jej użycie u najmłodszych, choć skuteczne, wymaga jednak szczególnej ostrożności i świadomego podejścia. Eksperci podkreślają, że stosowanie ksylometazoliny u dzieci powinno być zawsze kontrolowane przez osobę dorosłą.
Na co powinien zwrócić uwagę farmaceuta podczas rekomendacji ksylometazoliny dla dziecka?
- upewnij się, że rekomendujesz moc leku odpowiednią (0,05%) do wieku dziecka i zgodną z rekomendacją producenta -ksylometazolina występuje w dwóch stężeniach: 0,5 mg/ml (0,05%) oraz 1 mg/ml (0,1%),
- gdy polecasz spray do nosa na katar, zwróć uwagę opiekunom, że jeśli po upływie 3 dni u dziecka nie nastąpiła poprawa lub czuje się ono gorzej, to należy skontaktować się z lekarzem,
- u dzieci z “delikatnym noskiem” rozważ rekomendację preparatu bez konserwantów, zawierającego połączenie ksylometazoliny z dexpantenolem, które szybko i delikatnie udrażnia nos6,7.
Jak bezpiecznie stosować ksylometazolinę?
Farmaceuta, rekomendując produkt z ksylometazoliną powinien udzielić pacjentowi kilku wskazówek dotyczących bezpiecznego stosowania leku8,11.
Długość terapii lekami do nosa z ksylometazoliną
Zalecany czas terapii produktem do nosa z ksylometazoliną to pięć do siedmiu dni, chyba że lekarz zaleci inaczej. Ponowne stosowanie – jeśli jest to konieczne – można rozpocząć po kilku dniach przerwy. Przestrzeganie zalecanego limitu czasu stosowania jest ważne, aby nie dochodziło do efektu z odbicia, czyli nasilenia zatkania nosa po odstawieniu ksylometazoliny, przewlekłego obrzęku (rhinitis medicamentosa), a nawet zmian zanikowych błony śluzowej nosa7.
Termin ważności po otwarciu opakowania leku do nosa
Zwróć uwagę pacjenta na okres ważności po pierwszym otwarciu butelki. Może on być różny w zależności od konstrukcji opakowania. Można doradzić odnotowanie na opakowaniu daty pierwszego użycia preparatu7.
Higieniczna aplikacja sprayu do nosa
Czasami pacjenci chcą zakupić jeden produkt dla kilku chorych domowników. Należy odradzać takie postępowanie. Ze względów higienicznych jedno opakowanie produktu do nosa powinno być przeznaczone tylko dla jednego pacjenta. Dodatkowo aplikator po użyciu należy opłukać7.
Czy ksylometazolina wchodzi w interakcje z innymi lekami?
Ksylometazolina podawana donosowo jest uważana za lek bezpieczny, a ryzyko interakcji z innymi substancjami oceniane jest jako niewielkie. W niektórych sytuacjach – szczególnie po połknięciu leku lub jego przedawkowaniu – mogą jednak pojawić się ogólnoustrojowe działania niepożądane wynikające z wchłaniania się ksylometazoliny do krwi.
Analizując potencjalne interakcje lek-lek i lek-choroba należy brać pod uwagę przede wszystkim potencjał podwyższania ciśnienia tętniczego krwi przez ksylometazolinę i jej właściwości sympatykomimetyczne. Z tego powodu analiza powinna uwzględniać między innymi inhibitory monoaminooksydazy (nawet do dwóch tygodni po zakończeniu leczenia) i trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, leki zwiększające ciśnienie krwi oraz preparaty zawierające inne sympatykomimetyki (np. pseudoefedrynę)7.
Ksylometazolina – przeciwwskazania i środki ostrożności
W ścieżce rekomendacji należy brać pod uwagę także bezwzględne przeciwwskazania do stosowania ksylometazoliny (uczulenie, operacje przebiegające z odsłonięciem opon mózgowych) oraz schorzenia, przy których ksylometazolina powinna być stosowana ostrożnie. Ostrzeżenia dotyczą między innymi pacjentów z jaskrą, chorą prostatą, guzem chromochłonnym nadnerczy czy niektórymi chorobami metabolicznymi (np. cukrzyca, nadczynność tarczycy) i układu krążenia (np. nadciśnienie, choroby serca)7.
Piśmiennictwo:
- Gouteva, I., Shah-Hosseini, K., Meiser, P., Clinical efficacy of a spray containing hyaluronic Acid and dexpanthenol after surgery in the nosal cavity (septoplasty, simple ethmoid sinus surgery, and turbinate surgery). J Allergy (Cairo). 2014, 2014:635490.
- Mösges, R., Shah-Hosseini, K., Hucke, HP. et al., Dexpanthenol: An Overview of its Contribution to Symptom Relief in Acute Rhinitis Treated with Decongestant Nasal Sprays. Advances in Therapy 34, 2017, 1850–1858.
- Castellano, F., Mautone, G., Decongestant activity of a new formulation of xylometazoline nasal spray: a double-blind, randomized versus placebo and reference drugs controlled, dose-effect study. Drugs Exp Clin Res. 2002, PMID: 12073765.
- Gelardi, M., Guglielmi, AV., De Candia, N., Maffezzioni, E., Berardi, P., Quaranta, N., Effect of sodium hyaluronate on mucocilliary clearance after functional endoscopic sinus surgery. Eur Ann AllergyClin lmmunol. 2013 May;45(3):103-8.
- Gelardi, M., lannuzzi, L., Quaranta, N., lntranasal sodium hyaluronate on the nosal cytology of patients with allergic and nonallergic rhinitis. Int Forum Allergy Rhinol. 2013 Oct;3(10):807-13.
- Fornal, R., Kurzawa, R., Błażowski, Ł., Sak, I., Nieżyt nosa – najważniejsze fenotypy i endotypy oraz zasady leczenia, Alergia Astma Immunologia 2015, 20 (4): 242-252
- Charakterystyki Produktów Leczniczych zawierających ksylometazolinę, ksylometazolinę w połączeniu z hialuronianem sodu lub ksylometazolinę w połączeniu z dekspantenolem. https://rejestrymedyczne.ezdrowie.gov.pl/api/rpl/medicinal-products/16708/characteristic
- https://opieka.farm/ksylometazolina-sciezka-rekomendacji [dostęp 14.12.2023]
- Makuszewska, M., Klasyfikacje, diagnostyka i leczenie zaburzeń czynności trąbki słuchowej – przegląd literatury, Pol Otorhino Rev 2021; 10 (4): 22-28
- Eccles, R., Martensson, K., Chen SC., Effects of intranasal xylometazoline, alone or in combination with ipratropium, in patients with common cold. Curr Med Res Opin. 2010 Apr;26(4):889-99. doi: 10.1185/03007991003648015. PMID: 20151787.
- Smith, W.K., Hasham, A.M.Z., How to counsel patients on the administration of nasal sprays, drops and ointments and performing nasal irrigation, The Pharmaceutical Journal [dostęp: 14.12.2023]