Moim zdaniem we wszystkich przypadkach umów zawieranych pomiędzy podmiotami sieciowymi a farmaceutami, z wyjątkiem tych, gdy obie strony mają świadomość niezgodności z prawem celu takiej umowy (tzn. tworzą tzw. słupa), zachodzi przypadek podstępu w rozumieniu art. 86 § 1 k.c. Podmiot sieciowy posiada wiedzę, że cel umowy jest sprzeczny z prawem, a farmaceuta nie może wystąpić o udzielenie zezwolenia, ponieważ dojdzie do naruszenia art. 99 ust. 3 pkt 3 lub art. 99 ust. 3a pkt 3 Pr. farm. Równocześnie jednak wprowadza farmaceutę w błąd twierdząc, że umowa jest zgodna z prawem, a jej cel może być legalnie osiągnięty.
Powszechnie przyjmuje się, że działanie podstępne polega na świadomym wywołaniu u drugiej osoby mylnego wyobrażenia o rzeczywistym stanie rzeczy po to, aby skłonić ją do dokonania określonej czynności prawnej. Działanie podstępne jest zawsze naganne z punktu widzenia ocen etycznych, gdyż zakłóca w niedopuszczalny sposób proces decyzyjny innej osoby, doprowadzając tę osobę na podstawie zasugerowanych jej fałszywych przesłanek rozumowania do dokonania określonej czynności prawnej. Rodzaj użytych środków, gradacja winy czy złej woli osoby działającej podstępnie nie mają w tym wypadku doniosłości prawnej, liczy się tylko samo wprowadzenie w błąd, będące bezprawiem cywilnym.
Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z błędem, czy też błędem wywołanym podstępem, umowa może być wzruszona. Zgodnie z art. 88 § 1 k.c. uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. Uprawnienie do uchylenia się wygasa w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia.
Wystąpienie wady oświadczenia woli w określonej przez prawo postaci pociąga za sobą nieważność względną czynności prawnej. Konsekwencję taką powodują m.in. błąd i podstęp. Charakterystyczną cechą tego rodzaju nieważności jest pozostawienie osobie – wskazanej odpowiednim przepisem – swobody decyzji w przedmiocie doprowadzenia do unieważnienia czynności prawnej. Podważenie skuteczności takiej czynności następuje przez uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli. Przepis nie stanowi, by musiało to nastąpić na drodze sądowej. Wystarczy pozasądowe oświadczenie złożone na piśmie, skierowane do określonego adresata. Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli ma charakter prawa podmiotowego kształtującego.
Konsekwencją uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli jest nieważność czynności prawnej. Oświadczenie o uchyleniu działa z mocą wsteczną (ex tunc) do momentu dokonania czynności prawnej. Zatem czynność nie może wywrzeć żadnych skutków, a te które powstały zostają z mocą wsteczną przekreślone.
Reasumując, uważam, że duża część umów zawieranych po wejściu w życie tzw. apteki dla aptekarza dotknięta jest wadą nieważności bezwzględnej, ewentualnie wadą, która umożliwia farmaceutom wzruszenie zawartych umów.
[1] Umowa stanowiła m. in., że
a) umowa jest zawarta z uwagi na fakt, że Spółka ma możliwość nabycia apteki (…) i podjęła działania w celu przejęcia jej od obecnego właściciela, a farmaceuta posiada prawo wykonywania zawodu farmaceuty uprawniający do ubiegania się i uzyskania zezwolenia na prowadzenie apteki ogólnodostępnej,
b) farmaceuta oświadcza, że w każdej chwili od dnia zawarcia umowy jest gotowy przystąpić do czynności zmierzających do uzyskania zezwolenia na prowadzenia apteki i faktycznego jej prowadzenia;
c) farmaceutka przyjmuje do wiadomości i akceptuje fakt, że jako prowadząca aptekę będzie stroną wszystkich umów pozostających w związku z apteką i obowiązana jest je wykonywać,
d) spółka zobowiązuje się m. in. do podjęcia czynności zmierzających do:
– zawarcia przez farmaceutę umowy przenoszącej aptekę z dotychczasowego właściciela,
– zawarcia umowy najmu lokalu apteki,
– zakupu wyposażenia apteki,
– zatowarowania apteki,
– zatrudnienia personelu,
– zapewnienia środków finansowych na nabycie apteki i zapłatę podatków;
e) farmaceuta nie może bez zgody Spółki dokonywać jakichkolwiek czynności o zaciągnięciu zobowiązania lub rozporządzających, związanych z prowadzeniem apteki, pod rygorem kary umownej;
f) farmaceuta zobowiązuje do zawierania umów lub dokonywania innych czynności prawnych określanych przez Spółkę;
g) farmaceuta zobowiązuje do zawierania umów lub dokonywania innych czynności określanych z podmiotami określonymi lub wskazanymi przez podmiot trzeci,
h) farmaceuta zobowiązuje się do udzielenia Spółce nieodwoływalnego, niewygasającego na wypadek śmierci pełnomocnictwa, w szczególności w formie aktu notarialnego, we wszystkich sprawach związanych z prowadzeniem apteki,
i) farmaceuta zobowiązuje się do udzielenia pełnomocnictwa umocowującego podmiot trzeci do działania w jego imieniu we wszystkich sprawach związanych z prowadzeniem apteki, z równoczesnym pozbawieniem farmaceuty uprawnień do bezpośredniego prowadzenia apteki,
j) farmaceuta zobowiązuje się do udzielenia pełnomocnictwa umocowującego podmiot trzeci do reprezentowania tego podmiotu w umowach z farmaceutą,
k) farmaceuta zobowiązuje się zobowiązanie do wyrażania zgody na zarządców sukcesyjnych wskazywanych przez Spółkę,
l) Spółka zobowiązuje do wykonywania w imieniu farmaceuty działalności gospodarczej w zakresie prowadzenia apteki,
m) Spółka zobowiązuje się do uiszczania należności publicznoprawnych w imieniu farmaceuty (spółki farmaceutów) dotyczących prowadzenia apteki,
n) Spółka zobowiązuje się do zastępowania farmaceuty w realizacji obowiązków pracodawcy, strony umów cywilnoprawnych oraz innych umów dotyczących prowadzenia apteki,
o) farmaceuta zobowiązuje się do udostępniania Spółce wszelkich dokumentów dotyczących prowadzenia apteki, które standardowo pozostaje w zakresie swobodnej decyzji podmiotu prowadzącego aptekę,
p) farmaceuta zobowiązuje się do zapłaty kary umownej za zaprzestanie prowadzenia apteki bez zgody Spółki,
q) farmaceuta zobowiązuje się do przeniesienia przedsiębiorstwa apteki lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa na inny podmiot, wskazany przez podmiot trzeci,
r) farmaceuta zobowiązuje się do niezawieszania działalności polegającej na prowadzeniu apteki,
s) farmaceuta zobowiązuje się do zapłaty kary umownej w przypadku jakiegokolwiek zachowania, które standardowo pozostaje w zakresie swobodnej decyzji podmiotu prowadzącego aptekę;
[2] Uchwała Nr VIII/27/2020 Krajowego Zjazdu Aptekarzy z dnia 26 stycznia 2020 r. w sprawie rękojmi należytego prowadzenia apteki ogólnodostępnej w przypadku, gdy podmiotem prowadzącym jest farmaceuta lub spółka farmaceutów
[3] Zgodnie z art. 99 ust. 3 i 3a ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne, zezwolenia, o którym mowa w ust. 1, nie wydaje się, jeżeli podmiot ubiegający się o zezwolenie:
1)prowadzi lub wystąpił z wnioskiem o wydanie zezwolenia na prowadzenie hurtowni farmaceutycznej, lub zajmuje się pośrednictwem w obrocie produktami leczniczymi lub
2)prowadzi na terenie województwa więcej niż 1% aptek ogólnodostępnych albo podmioty przez niego kontrolowane w sposób bezpośredni lub pośredni, w szczególności podmioty zależne w rozumieniu przepisów o ochronie konkurencji i konsumentów, prowadzą łącznie więcej niż 1% aptek na terenie województwa;
3)jest członkiem grupy kapitałowej w rozumieniu ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, której członkowie prowadzą na terenie województwa więcej niż 1% aptek ogólnodostępnych.
3a. Zezwolenia, o którym mowa w ust. 1, nie wydaje się, jeżeli wnioskodawca, wspólnik lub partner spółki będącej wnioskodawcą:
1)jest wspólnikiem, w tym partnerem, w spółce lub spółkach, które prowadzą łącznie co najmniej 4 apteki ogólnodostępne lub;
2)prowadzi co najmniej 4 apteki ogólnodostępne albo podmiot lub podmioty przez niego kontrolowane w sposób bezpośredni lub pośredni, w szczególności podmiot lub podmioty zależne w rozumieniu przepisów o ochronie konkurencji i konsumentów, prowadzą co najmniej 4 apteki ogólnodostępne, lub
3)jest członkiem grupy kapitałowej w rozumieniu ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, której członkowie prowadzą łącznie co najmniej 4 apteki ogólnodostępne, lub
4)wchodzi w skład organów spółki posiadającej zezwolenie na prowadzenie hurtowni farmaceutycznej lub zajmującej się pośrednictwem w obrocie produktami leczniczymi.
[4] Gudowski Jacek (red.), Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz do wybranych przepisów, Gudowski Jacek (red.), Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz do wybranych przepisów, publikowano: LEX/el. 2018
[5] Zgodnie z art. 233 § 1 i 6 Kodeksu karnego:
§ 1. Kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę,
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 6. Przepisy § 1-3 oraz 5 stosuje się odpowiednio do osoby, która składa fałszywe oświadczenie, jeżeli przepis ustawy przewiduje możliwość odebrania oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej.
[6] Art. 86. § 1. Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.
