Miniporadnik dla farmaceutów: Psychologiczne aspekty stosowania Nikotynowej Terapii Zastępczej

W trakcie pracy za pierwszym stołem zapewne spotykasz wielu pacjentów oczekujących profesjonalnych wskazówek, porad oraz wsparcia w wyborze najlepszej terapii rzucania palenia tytoniu. Wiąże się to z potrzebą posiadania zarówno adekwatnej i naukowo popartej wiedzy na temat leczenia zespołu uzależnienia od nikotyny, jak i umiejętności rozmowy o psychologicznych aspektach stosowania Nikotynowej Terapii Zastępczej (NTZ).

Poniżej znajdują się praktyczne psychologiczne wskazówki mogące ułatwić Ci przekazywanie pacjentowi w aptece informacji jak z powodzeniem stosować NTZ.

1. Nazwij problem

Po pierwsze, nazwij problem. Musisz pamiętać, że uzależnienie od nikotyny uznane jest za chorobę i wymienione w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych Światowej Organizacji Zdrowia (w klasyfikacji ICD-10 to kod F17, w ICD-11 – 6C4A.2), a więc podlega zmianom, w tym m.in. oddziaływaniom farmakoterapeutycznym. Przekazanie takiej informacji pacjentowi pomaga w dookreśleniu powagi jego sytuacji zdrowotnej i nazwaniu problemu.

2. Oceń poziom uzależnienia od nikotyny

W celu odpowiedniego doboru terapii musisz mieć wiedzę o stopniu (mały/ średni/wysoki) uzależnienia pacjentki/a od nikotyny oraz jej/ jego „statusie nikotynowym” (m.in. codzienny palacz, palacz okazjonalny).

3. Zadaj pytania dotyczące uzależnienia

Informacje takie możesz uzyskać albo zadając pacjentce/owi konkretne pytania dotyczące dotychczasowego używania nikotyny albo prosząc o odpowiedź na pytania krótkiego i bardzo pomocnego narzędzia diagnostycznego, jakim jest powszechnie stosowany test uzależnienia od nikotyny wg Fagerströma. Podczas jego wykonywania, pacjent odpowie m.in. na pytania:

• czy budzisz się w nocy, aby zapalić papierosa?
• czy w ciągu pół godziny po przebudzeniu zapalasz swojego pierwszego papierosa?
• czy palisz 20 papierosów lub więcej?

Powyższy test w wersji papierowej można umieścić w aptece w miejscu dostępnym dla pacjentów albo udostępnić w wersji internetowej^[1]. Z testu wg Fagerströma mocno diagnostyczne są zwłaszcza dwa pytania – o czas upływający od momentu przebudzenia do zapalenia pierwszego papierosa oraz o liczbę dziennie wypalanych papierosów. Im krótszy czas i większa liczba wypalanych papierosów, tym silniejsze uzależnienie od nikotyny. Warto pamiętać, że wynik sugerujący niski poziom uzależnienia od nikotyny nie powinien wykluczać włączenia odpowiedniej farmakoterapii, a w ramach NTZ jest wskazaniem do włączenia niższych dawek nikotyny^[2].

4. Pamiętaj o zindywidualizowanym podejściu do pacjenta

Skuteczne są różne metody ułatwiające zaprzestanie palenia tytoniu, podobnie jak różni są ludzie je stosujący. Badania psychologicznego funkcjonowania osób uzależnionych od nikotyny wykazały, że w populacji polskiej osoby palące charakteryzuje wysoki poziom napięcia i niecierpliwości przy braku szybkich efektów podjętego działania, co może im utrudniać samokontrolę. Preferują one także samodzielne działanie, więc mogą mieć trudność w szukaniu pomocy u innych, w tym u specjalistów^[3].

5. Zaproponuj spersonalizowaną Nikotynową Terapię Zastępczą

Biorąc pod uwagę powyższe aspekty, możesz przejąć inicjatywę i w ramach wsparcia zaproponować pacjentowi metodę z NTZ dopasowaną do jej/ jego indywidualnych cech i preferencji, bazując na wiedzy zdobytej na podstawie powyżej opisanych metod i narzędzi. Doradź pacjentowi konkretne produkty tzw. terapii łączonej. Znajdziesz wśród nich formy krótko działające (spray, guma do żucia) i długo działające (plastry), które skutecznie zwalczą chęć sięgnięcia po papierosa^[4].

6. Wytłumacz, na czym polega Nikotynowa Terapia Zastępcza

Następnym krokiem może być wytłumaczenie na czym polega Nikotynowa Terapia Zastępcza. Warto zaznaczyć w rozmowie z pacjentem, że substytucyjna terapia nikotynowa jest najdokładniej zbadaną metodą postępowania w procesie zaprzestania palenia tytoniu i polega na podawaniu czystej nikotyny celem łagodzenia objawów odstawienia nikotyny, w tym głodu nikotynowego^[5]. NTZ umożliwia utrzymanie stałego stężenia nikotyny w surowicy, dzięki czemu łagodzi silne objawy zespołu abstynencyjnego^[6]. Znając objawy charakterystyczne dla zespołu odstawienia nikotyny łatwiej będzie Ci rozpoznać je w opisach pacjentki/ ta i pomóc jej/ jemu w ocenie stopnia uzależnienia (patrz Ramka 1. Objawy zespołu abstynencyjnego od nikotyny).

7. Odsłoń szeroki wachlarz opcji

Ważne, aby przekazać pacjentce/towi informację, że w Polsce preparaty NTZ dostępne są bez recepty, mają różną zawartość nikotyny i mogą być przyjmowane w jednej z następujących postaci: plastra, gumy, tabletki lub pastylki do ssania. Dotychczasowe badania wykazały, że NTZ stosowana bez przerw przez okres 3 miesięcy zwiększa aż dwukrotnie poziom rocznej abstynencji nikotynowej. Obserwuje się także niewielki wzrost skuteczności NTZ przy równoczesnym stosowaniu dwóch z powyższych metod^[7].

8. Podkreślaj pozytywne zmiany

Farmaceuta często orientuje się po rodzaju kupowanych przez pacjentów leków na jakie, oprócz uzależnienia od nikotyny, cierpią oni choroby, np. nadciśnienie tętnicze, czy hipercholesterolemię. W motywowaniu pacjenta do zmiany w stylu życia możesz wykorzystać powyższą wiedzę. Opisz, że palenie uszkadza ściany naczyń krwionośnych, wypalenie już jednego papierosa powoduje istotne zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi przez okres około 15-30 minut^[8], a regularne palenie potęguje ten efekt. Stąd zaprzestanie używania tytoniu wiąże się z obniżeniem ciśnienia tętniczego, poprawą profilu lipidowego (zwłaszcza frakcji HDL) oraz funkcji śródbłonka.

9. Zapamiętaj i podziel się z pacjentami

W Ramce 2. możesz zapoznać się z przykładami pozytywnych zmian, jakie zachodzą po zgaszeniu ostatniego papierosa w ramach procesu oczyszczania i regeneracji organizmu^[9]. Postaraj się zapamiętać kilka z nich i włączyć je w rozmowę z pacjentem, gdyż pokazują one obrazowo praktyczne korzyści z niepalenia tytoniu.

10. Wzmacniaj motywację i gotowość do zmiany

W komunikacji z pacjentem chcącym zaprzestać palenia tytoniu ważne jest także wzmacnianie motywacji i gotowość do zmiany. W rozmowie koncentruj się na korzyściach płynących z tej modyfikacji i poprawy stylu życia. Wzmacniaj jej/ jego motywację, poczucie samoskuteczności i poczucie kontroli nad zmianami wprowadzanymi w życiu. Podkreśl także, że już samo przyjście do apteki w celu wybrania odpowiedniego sposobu leczenia jest ważnym etapem w procesie zmiany, a ty jako specjalista pomożesz jej/ jemu w łatwiejszym osiągnięciu tego celu.

11. Stosuj wywiad motywujący

Wykorzystaj także metodę komunikacji, jaką jest wywiad motywujący^[10]. W tej metodzie musisz skoncentrować się na odpowiedzi na pytanie „Do czego zmotywowana/y jest pacjent/ka?”. Czy będzie to szybkie osiągnięcie celu np. zaprzestanie palenia z dnia na dzień wiążące się najprawdopodobniej z nasilonymi objawami zespołu odstawienia nikotyny wymagającymi większych dawek NTZ, czy też stopniowe ograniczanie liczby wypalanych papierosów, a tym samym ilości przyjmowanej nikotyny, co wymagać będzie raczej coraz mniejszych dawek nikotyny (pochodzącej z NTZ) wraz z upływem czasu. Staraj się wydobywać wewnętrzną motywację pacjentki/a do zmiany poprzez odwoływanie się do indywidualnych, wyznawanych przez osobę wartości i do tego, co leży w jej interesie (np. poprawa stanu zdrowia i samopoczucia, lepsze relacje z bliskimi).

12. Słuchaj, empatyzuj, wzmacniaj

Pomóż pacjentowi w radzeniu sobie z ambiwalencją co do planowanej zmiany w stylu życia. Możesz tego dokonać poprzez empatyczną postawę, akceptację jego obaw i wątpliwości i podkreślanie, że wahanie się to normalna reakcja. Także aktywnie słuchaj odwołując się do wyrażanych przez pacjentkę/ta argumentów za zmianą.

13. Wspieraj w chwilach trudnych

W sytuacji, kiedy zwraca się do Ciebie osoba opisująca porażkę w utrzymaniu abstynencji nikotynowej (nawrót do palenia), warto wyjaśnić jej, że zespół uzależnienia od nikotyny jest chorobą przewlekłą, stąd osoby palące najczęściej potrzebują kilku prób (średnio 5-8 prób)^[11], aby trwale rzucić palenie^[12]. Co więcej, każdy dzień bez papierosa jest już małym sukcesem w drodze do celu. Podkreśl także, że zaprzestanie palenia tytoniu, czyli proces zdrowienia, wymaga czasu, odpowiedniego przygotowania oraz modyfikacji w zależności od pojawiających się wyzwań.

14. Wspólnie z pacjentem podejmijcie wyzwanie

W razie własnej gotowości do rozmowy oraz otwartości pacjentki/ta możesz zidentyfikować i przeanalizować z nią/nim sytuację, w której zapalił/a i zastanowić się wspólnie, jak w przyszłości radzić sobie w takim momencie^[13].

Podsumowując, warto pamiętać, że zaprzestanie palenia tytoniu wymaga determinacji i cierpliwości. Jako specjalistka/ta, otwarta/y na potrzeby i oczekiwania pacjentów, możesz towarzyszyć im i wspierać w drodze do poprawy zdrowia i lepszego samopoczucia. Ich sukces jest także Twoim sukcesem!

Więcej informacji na temat Nikotynowej Terapii Zastępczej znajdziesz na Academy Plus. Tylko do końca września możesz pozyskać 2 punkty edukacyjne w certyfikowanym szkoleniu o opiece farmaceutycznej nad pacjentem rzucającym palenie. Weź udział.

Artykuł sponsorowany przez Academy Plus

Autorka: dr n. med. Katarzyna Olszewska-Turek,
specjalistka psychologii klinicznej,
ze szczególnym zainteresowaniem w dziedzinie neuropsychologii i psychokardiologii

[1] www.jakrzucicpalenie.pl
[2] Cedzyńska M. (2022) Zespół uzależnienia od Tytoniu: diagnostyka i leczenie. W: Kardiologia Prewencyjna Piotr Jankowski (red). Medical Tribune Polska.
[3] Bętkowska-Korpała, B., Olszewska, K., Gierowski, J., Ryniak, J., Zawadzka, B., Jankowski, P.,  Kawecka-Jaszcz, K. (2009). Obraz psychologicznego funkcjonowania osób uzależnionych od tytoniu: badania własne. Psychoterapia, 2 (149), 57–66.
[4] ChPL Nicorette
[5] Cedzyńska M. (2022) Zespół uzależnienia od Tytoniu: diagnostyka i leczenie. W: Kardiologia Prewencyjna Piotr Jankowski (red). Medical Tribune Polska
[6] Zasady Interwencji Antytytoniowej. Wytyczne Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce, 2008.
[7] Tonnesen F. (2008) Which drug to be used in smoking cessation? Polish Archives of Internal Medicine, 118(6), 373-376. DOI:  10.20452/pamw.420
[8] Szczęch, R., Hering, D., Narkiewicz, K. (2004). Smoking and cardiovascular risk: new mechanisms and further evidence for a ‘guilty’ verdict. Journal of Hypertension, 22, 31-34.
[9] Zatoński W. (2007). Jak rzucić palenie, Profesor Witold Zatoński radzi. Warszawa.
[10] Miller, W.R., Rollnick, S. (2002) Wywiad motywujący. Jak przygotować ludzi do zmiany. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
[11] Zatoński W. (2007). Jak rzucić palenie, Profesor Witold Zatoński radzi. Warszawa.
[12] Cedzyńska M. (2022) Zespół uzależnienia od Tytoniu: diagnostyka i leczenie. W: Kardiologia Prewencyjna Piotr Jankowski (red). Medical Tribune Polska. PARPA (2005). Bądź wolny. Jak rzucić palenie. Warszawa.
[13] PARPA (2005). Bądź wolny. Jak rzucić palenie. Warszawa.