Zaburzenia elektrolitowe wywołane lekami

Elektrolity odgrywają nieocenioną rolę w organizmie – od regulacji pracy serca i układu nerwowego, po utrzymanie odpowiedniej równowagi płynów, dostarczanie tlenu do tkanek i utrzymanie równowagi kwasowo-zasadowej. Zaburzenia elektrolitowe mogą prowadzić do groźnych zaburzeń neurologicznych oraz sercowo-naczyniowych.

Lato to czas, w którym zdarzają się one wyjątkowo często, głównie za sprawą odwodnienia. Utrata wody i podstawowych elektrolitów może być uwarunkowana nie tylko zwiększoną potliwością czy aktywnością fizyczną, ale także stosowaniem niektórych leków.

Czym jest odwodnienie i jakie są jego rodzaje?

Odwodnienie jest stanem organizmu, w którym obserwowany jest ujemny bilans wodny wynikający ze zbyt małej ilości dostarczanych płynów przy zapotrzebowaniu w danym momencie. Wyróżnia się następujące rodzaje odwodnienia: hipertoniczne (kiedy dochodzi do przewagi utraty wody i zwiększenia stężenia elektrolitów w osoczu), hipotoniczne (w przypadku przewagi utraty elektrolitów) i izotoniczne (proporcjonalna utrata elektrolitów i wody).

Jakie są objawy odwodnienia?

Wyraźne uczucie pragnienia i pierwsze objawy odwodnienia pojawiają się przy utracie 1,5-2% masy ciała, a za krytyczny punkt uznaje się utratę 2-3% masy ciała. Odwodnienie organizmu, a tym samym zaburzenie równowagi elektrolitowej może być konsekwencją zmniejszonego spożywania płynów, ale również nadmiernej utraty wody przez skórę w wyniku nasilonej potliwości np. podczas gorączki, intensywnej aktywności fizycznej czy oparzeń.

Jakie są czynniki ryzyka zaburzeń wodno-elektrolitowych?

Zaburzenia wodno-elektrolitowe towarzyszą niektórym chorobom ogólnoustrojowym, takim jak cukrzyca, przewlekła obturacyjna choroba płuc, przewlekła niewydolność krążenia, choroby nerek i wątroby czy zaburzenia hormonalne, (np. hiperaldosteronizm pierwotny, nadczynność nadnerczy, nadczynność tarczycy). Do utraty wody i ważnych elektrolitów dochodzi również w wyniku biegunek, wymiotów i innych zaburzeń przewodu pokarmowego, prowadzących jednocześnie do niedożywienia takich jak celiakia, przetoki jelitowe, gruczolaki jelita grubego czy wrzodziejące zapalenie jelit.

Odwodnienie może być również spowodowane zbyt ubogą dietą, jadłowstrętem psychicznym (tzw. anoreksją), głodzeniem się lub przewlekłym alkoholizmem. Czynnikami, które dodatkowo przyczyniają się do zaburzeń elektrolitowych są zaawansowany wiek, infekcje, niedobory immunologiczne oraz żywienie pozajelitowe. Poza tymi, z pozoru oczywistymi przyczynami zaburzeń elektrolitowych, bardzo powszechnym i niedocenianym powodem tego typu dolegliwości są również leki.

Leki OTC jako przyczyna zaburzeń elektrolitowych

Zaburzenia elektrolitowe bardzo często występują u osób z chorobami przewodu pokarmowego, nie tylko za sprawą zaburzeń wchłaniania, ale także efektu stosowanych leków.

Inhibitory pompy protonowej a zaburzenia elektrolitowe

Dobrym przykładem są inhibitory pompy protonowej (IPP takie jak omeprazol czy pantoprazol), stosowane w terapii choroby wrzodowej i eradykacji Helicobacter pylori, a także środki alkalizujące. Leki z tych grup zwiększają pH żołądka, zmniejszając wchłanianie niektórych makro- i mikroelementów z pożywienia – zwłaszcza jonów magnezu, wapnia oraz żelaza. W wyniku długotrwałego ich stosowania, mogą pojawić się zawroty głowy, przewlekłe uczucie zmęczenia, majaczenie, drgawki i anemia. Wraz z długością terapii, zwiększa się również ryzyko rozwoju osteoporozy i złamań kości, zwłaszcza u starszych osób. Warto zaznaczyć, że IPP i środki alkalizujące są dostępne bez recepty i często stosowane długotrwale przez pacjentów bez konsultacji z lekarzem w łagodzeniu objawów zgagi. Tego typu nieprawidłowe stosowanie może skutkować nie tylko niedoborem magnezu, wapnia i żelaza, ale również wystąpieniem wielu innych skutków ubocznych typowych dla IPP.

Czytaj także: Inhibitory pompy protonowej u pacjentów stosujących leki z grupy NLPZ – konieczne czy nadużywane? oraz Sposoby na walkę ze zgagą oraz chorobą refluksową przełyku.

W jaki sposób leki przeczyszczające mogą zaburzać równowagę wodno-elektrolitową?

Kolejną grupą leków stosowanych w zaburzeniach żołądkowo-jelitowych, które mogą prowadzić do zachwiania równowagi wodno-elektrolitowej, są środki przeczyszczające (bisakodyl, olej rycynowy czy preparaty na bazie wyciągu z owoców senesu i korzenia rzewienia). Ich źle dobrana dawka bądź zbyt częste stosowanie może prowadzić do biegunki, której towarzyszy usuwanie dużej ilości wody i mikro- i makroelementów z organizmu. Nadużywanie leków przeczyszczających to bardzo prosta droga do wystąpienia zaburzeń elektrolitowych, zwłaszcza hipokaliemii (obniżone stężenie potasu we krwi), a także wystąpienia opóźnienia perystaltyki jelit.

Czy zioła moczopędne mogą zaszkodzić?

Wśród innych preparatów dostępnych bez recepty, które mogą prowadzić do tego typu dolegliwości, znajdziemy zioła moczopędne stosowane np. w celu utraty zbędnych kilogramów. Producenci tego typu suplementów przekonują, że zioła o działaniu moczopędnym takie jak pokrzywa, skrzyp, brzoza, zielona herbata, opuncja figowa, mniszek lekarski czy ziele nawłoci, są skuteczne w usuwaniu nadmiaru wody z organizmu, a tym samym redukcji wagi. O ile ich sporadyczne, rozsądne stosowanie nie powinno przynieść niebezpiecznych komplikacji, o tyle ich nadużycie może powodować nadmierną utratę wody i cennych elektrolitów, zwłaszcza przy współistnieniu innych czynników ryzyka odwodnienia.

Czytaj także: Poradnictwo żywieniowe i dietetyczne w praktyce aptecznej. Jak bezpiecznie obniżać masę ciała?