Specjalistyczne, kombinowane, tradycyjne. Co należy wiedzieć o opatrunkach?

Różne rodzaje opatrunków często znajdują się w apteczce domowej, samochodowej czy w miejscu pracy. Zwykle są to popularne plastry, które stosuje się w leczeniu tradycyjnym określanym jako leczenie suche, czyli w przypadku niewielkich powierzchniowych ran, otarć naskórka, pęcherzy, ale też na ostre rany powierzchniowe z wysiękiem czy rany zakażone.

Często jednak należy opatrywać rany przewlekłe z dużym wysiękiem, gdzie konieczne jest uzupełnienie ubytków tkanki (odleżyny, owrzodzenia) i wtedy takie postępowanie określane jest jako leczenie mokre.

Opatrunek powinien chronić ranę przed działaniem czynników zewnętrznych (zabrudzenia, uszkodzenie), jak też utrzymywać właściwe dla procesów gojenia środowisko wewnątrz rany (wilgotność i temperaturę) oraz pochłaniać wysięk, zmniejszać obrzęk i bolesność rany.

Surowce, z których są wykonane materiały opatrunkowe powinny wykazywać odpowiednią chłonność, przepuszczalność gazów i nie powinny przywierać do rany, ani też działać drażniąco czy uczulająco. W zależności od rodzaju zranienia opatrunki można podzielić na:

• opatrunki specjalistyczne;
• opatrunki kombinowane;
• opatrunki tradycyjne;
• opaski opatrunkowe;
• przylepce;
• plastry z opatrunkiem.

OPATRUNKI SPECJALISTYCZNE

Opatrunki tego typu powinny zapewniać wilgotne środowisko rany, które zapobiega wysychaniu rany, ogranicza głębokość martwicy, sprzyja tworzeniu się naskórka, stymuluje gojenie się rany. Ważną rolą opatrunku jest pochłanianie wysięku z rany i utrzymanie go w swojej strukturze oraz ochrona przed obniżeniem temperatury gojącej się tkanki, co jest korzystne dla podziałów komórkowych.

W tym miejscu należy przypomnieć jakie są fazy gojenia się rany. W pierwszej fazie zapalnej następuje autolityczne oczyszczanie się rany z zanieczyszczeń, drobnoustrojów i tkanki martwiczej w wyniku aktywacji fagocytów i  enzymów proteolitycznych. Proces ten trwa 1-3 dni. W drugiej fazie proliferacyjnej następuje tworzenie nowych naczyń krwionośnych, wypełnienie ubytków tkanką ziarninową i odnowa naskórka, co trwa od 2 do 14 dni. W ostatniej, trzeciej fazie epitelizacji tkanka ziarninowa przeobraża się w tkankę bliznowatą, w czasie do 20 dni, a nawet do kilku miesięcy.

Ze względu na swój skład i budowę opatrunki specjalistyczne można podzielić na pewne grupy, jednak należy pamiętać, że złożona struktura niektórych produktów uniemożliwia ich jednoznaczne zaszeregowanie.

Opatrunki hydrożelowe stosowane są na płytkie i głębokie rany z niewielką ilością wysięku, w leczeniu oparzeń, na odleżyny czy w miejscu pobrania skóry do przeszczepu. Opatrunki te zbudowane są z naturalnych lub syntetycznych polimerów o właściwościach hydrofilowych. W ich skład wchodzi woda w ilości do 90% i mają one postać hydrożelu. Dzięki obecności wody jest utrzymywane wilgotne środowisko rany, co wspomaga procesy gojenia i ułatwia zmiękczanie suchej tkanki martwiczej, ale opatrunki te mają ograniczoną zdolność pochłaniania wysięku. Opatrunki występują w postaci żeli lub przezroczystych plastrów. W przypadku używania żeli po aplikacji na ranę, należy ją przykryć jałowym opatrunkiem wtórnym. Przykłady tego typu opatrunków to plastry Aquagel i Hydrosorb czy żele IntraSite Gel lub Medisorb G.

Opatrunki hydrokoloidowe  w swoim składzie nie zawierają wody. Opatrunki są wykonane  z hydrofilowych polimerów mających zdolność żelowania pod wpływem wchłanianej wydzieliny z rany (wysięku), takich jak karmeloza sodowa, żelatyna, pektyna. Dodatek pektyny powoduje zakwaszenie środowiska rany, co sprzyja napływowi fagocytujących granulocytów i ogranicza namnażanie bakterii. Opatrunki hydrokoloidowe charakteryzuje brak wymiany gazowej i mała przepuszczalność pary wodnej, co sprzyja nawodnieniu i samooczyszczeniu rany. W wyniku wchłaniania wysięku tworzy się pęczniejący żel, który wywiera ciśnienie w obrębie rany, co z kolei sprzyja hamowaniu powstawania wysięku.

Opatrunki te polecane są na rany z umiarkowanym lub lekkim wysiękiem, które znajdują się w końco­wym etapie fazy oczyszczania i na etapie budowania nowej tkanki. Szybko wchłaniają wydzielinę z rany wraz z drob­noustrojami, zamykając je w strukturze żelu. W ranie tworzy się wilgotny mi­kroklimat korzystny w szczególności dla fibroblastów uczestniczących w procesie tworzenia nowej tkanki. Opatrunki hydrokoloidowe najczęściej występują w postaci plastrów z warstwą absorpcyjną przylegającą do rany i warstwą zewnętrzną ochronną, ale mogą mieć też formę proszków, past lub granulatów. Przykładami są produkty z gamy Granuflex, Comfeel czy plastry Hydrocoll, Tegasorb, Medisorb H czy Combiderm.

Opatrunki hydrokoloidowe w zależności od umiejscowienia rany mogą być odpowiednio profilowane i produkowane w różnych kształtach np. typu sacral (na odleżyny w okolicy krzyżowej o specjalnie wykrojonym kształcie) czy wklęsłe typu concave (na pięty i łokcie).

Niektóre z opatrunków w tej grupie mogą występować w wersji z dodatkiem substancji przeciwdrobnoustrojowej – np. hydroaktywny opatrunek płucząco-absorpcyjny, aktywowany płynem Ringera HydroClean Plus zawiera chlorowodorek poliheksametylenu biguanidyny.

Opatrunki lipidokoloidowe zawierają składnik hydrokoloidowy i składnik lipidowy, czyli stanowią połączenie opatrunku hydrokoloidowego z maściowym. Materiał nośny opatrunku ma formę siatki poliestrowej lub poliamidowej, która jest pokryta wazeliną lub triglicerydami. Hydrofobowa substancja zapobiega przywieraniu opatrunku do rany, a polimer hydrofilowy pęcznieje w kontakcie z wydzieliną rany tworząc wilgotne środowisko. Stosowane są w leczeniu powierzchniowych ran sączących, o wysięku lekkim do umiar­kowanego, znajdujących się w późnej fazie ziarninowania lub tworzenia naskórka. Maść zawarta w opatrunku pielęgnuje brzegi rany, zapobiegając ich maceracji. Wydłużone okresy pomiędzy zmianami opatrunków zapewniają stabilizację procesu gojenia. Opatrunki nie mają właściwości adhezyjnych ani okluzyjnych. Opatrunek z maścią powinien być stosowany z chłonnym opatrunkiem wtórnym. Przykładami są opatrunki Hydrotul lub Urgotul.

Opatrunki włókniste i hydrofilowe zawierają polimery hydrofilowe takie jak alginiany, kolagen lub karmelozę sodową. Ze względu na budowę włóknistą mają duże właściwości chłonne, ale nie zwiększają bardzo swojej objętości chłonąc wydzielinę, tylko pod wpływem wysięku zmniejszają się przestrzenie między pęczniejącymi włóknami.

Opatrunki alginianowe wykonane są z włókien alginianu wapniowego lub wapniowo-sodowego. Występują w postaci kompresu i służą do wypełniania ran głębokich. Po aplikacji alginian wapnia z opatrunku – pod wpływem jonów sodu z wydzieliny rany – tworzy żel. W wyniku tego uwolnione jony wapnia wpływają na miejscową hemostazę. Opatrunki mają wysoką chłonność. Stosuje się je na rany ze średnim i dużym wysiękiem dodatkowo z opatrunkiem wtórnym. Przykłady to Kaltostat, Sorbsan, Fibracol Plus, Medisorb A czy Sorbalgon. Opatrunki z miękkich włókien alginianu wapnia szybko wchłaniają wydzielinę i zawarte w niej drobnoustroje, zamykając je w strukturze żelu, dlatego są odpowiednie również dla ran zakażonych. Niektóre można tamponować, a w przypadku ran głębokich i szczelinowych charakteryzują się dobrym przyleganiem do leczonej powierzchni. Opatrunek należy zmienić po całkowitym przekształceniu się jego włókien w żel.

Opatrunki kolagenowe charakteryzują się tym, że ich zastosowanie przeciwdziała spadkowi ilości kolagenu w ranie. Zjawisko jest korzystne, ponieważ kolagen inaktywuje nadmiar proteaz, przyspiesza procesy ziarninowania i tworzenia naskórka. Do produktów handlowych należą opatrunki złożone, zawierające dodatkowy polimer. Przykłady to Fibracol czy Promogran.

Hydrowłókniste opatrunki z karmelozy sodowej utworzone ze specjalnie przygotowanych włókien karmelozy sodowej. W strukturze włókien pęczniejących pod wpływem wysięku zostają uwięzione drobnoustroje. Opatrunki należą do najbardziej chłonnych. Są zalecane podczas kompresoterapii owrzodzeń żylnych, bo zatrzymują wysięk w strukturze opatrunku mimo zastosowanego nacisku. Nie mają właściwości okluzyjnych i wymagają dodatkowego zabezpieczenia przed wysychaniem.Przykładem są produkty Aquacel i Aquacel Burne.

Opatrunki piankowe charakteryzują się  budową wielowarstwową i dobrymi właściwościami chłonnymi. Zbudowane są z hydrofilowych polimerów poliuretanowych (pianek poliuretanowych). Opatrunki utrzymują wilgotne środowisko rany w wyniku procesu fizycznego (absorpcji wody do porów pianki) i chemicznego (sorpcji na ścianach porów za pomocą wiązań wodorowych). Absorpcja wody zmniejsza ryzyko maceracji skóry wokół rany i wycieku wydzieliny spod opatrunku. Opatrunki mają zastosowanie w terapii kompresyjnej, gdyż ich właściwości chłonne nie ulegają zmianie pod wpływem nacisku. Stosowane są na rany umiarkowanie i silnie sączące. Zewnętrzną warstwę opatrunku stanowi film poliuretanowy, który zapobiega przeciekaniu wysięku z rany. Przykłady to Allevyn, Tielle, Biatain, Medisorb P, TenderWet, HydroTac czy produkty z gamy PermaFoam.

OPATRUNKI KOMBINOWANE

Zbudowane są z kilku warstw z różnych materiałów, dzięki czemu uzyskano większą chłonność i swobodną wymianę gazową. Zwykle są to trzy warstwy: chłonna, kontaktowa i zewnętrzna. Warstwą chłonną może być wata lub włókniny. Warstwa kontaktowa zapobiegająca przywieraniu opatrunku może być wykonana z włókniny poliamidowej, żelu, kopolimeru etylenu i kwasu metakrylowego, karmelozy sodowej i włókien alginianowych oraz pianki poliuretanowej. Dodatkowo warstwa kontaktowa może być perforowana, co ułatwia odprowadzenie wysięku. Materiałem warstwy zewnętrznej może być włóknina, celuloza, poliester lub poliuretan. Opatrunki mogą być samoprzylepne lub wymagają mocowania bandażami lub przylepcami. Przykłady to Zetuvit, Comprigel, Release, Absorba.

Do opatrunków kombinowanych należą także opatrunki zawierające węgiel aktywny, który pochłania nieprzyjemne zapachy z rany spowodowane obecnością bakterii. Zgranulowany węgiel aktywny umieszczony jest między siatkami z polietylenu lub wiskozy. Warstwa węgla aktywnego jest warstwą zewnętrzną, a pod nią znajdują się warstwa chłonna i kontaktowa. Opatrunki wymagają dodatkowego umocowania. Przykłady to Carbonet, Carboflex, Clinisorb, Lyofoam C, Actisorb Silver 220 (zawiera warstwę węgla aktywnego z dodatkiem srebra metalicznego).

Opatrunki impregnowane maściami

W opatrunkach impregnowanych materiał nośny ma strukturę siatki umożliwiającej swobodny odpływ wysięku z rany, która jest zaimpregnowana maścią hydrofobową (parafina, wazelina, silikon) lub maścią hydrofilową (makrogolową). W opatrunku może być zawarta substancja o działaniu przeciwdrobnoustrojowym (srebro, jodowany powidon, chlorheksydyna). Przykładami tych opatrunków są Grassolind neutral (siatka bawełniana z wazeliną białą), Adaptic (włókna octanu celulozy z emulsją parafinową), Inadine (dzianina wiskozowa z maścią makrogolową z jodowanym powidonem 10%) czy Atrauman (hydrofobowa siateczka tiulowa, impregnowana hydrofobową maścią).

Opatrunki pokryte jonami srebra

Zbudowane są z włókniny pokrytej srebrem, siarczanem srebra lub solą srebrową sulfadiazyny. Z opatrunku uwalniają się jony srebra do rany działając przeciwdrobnoustrojowo i pobudzając gojenie się rany. Działanie przeciwdrobnoustrojowe utrzymuje się przez około 7 dni. Materiałem nośnym mogą być siatki poliamidowe lub poliuretanowe, czasami impregnowane węglowodorami lub hydrokoloidem. Opatrunki te wymagają przykrycia opatrunkiem zewnętrznym. Przykładami opatrunków zawierających jony srebrowe są: Atrauman Ag, Silveron czy  Acticoat. Pod wpływem wydzieliny z rany, z opatrunku uwalniają się jony srebra o działaniu przeciwbakteryjnym zarówno na bakterie gram-ujemne jak i gram-dodatnie. Wydzielina wraz z martwymi bakteriami nie jest zatrzymywana w strukturze opatrunku, lecz zostaje przepuszczona do wtórnego opatrunku chłonnego. W zależności od rodzaju rany można zastosować dowolnie wybrany wtórny opatrunek chłonny, np. Sorbalgon, Zetuvit plus, PermaFoam, a także jałowy kompres.

OPATRUNKI TRADYCYJNE

Do tradycyjnych materiałów opatrunkowych należą wata, gaza, a także włókniny. Starsze wydania farmakopei FP VI zawierały jakościowe wymagania dla waty i gazy. Materiały te mają dobrą chłonność, czyli zdolność do absorbowania wydzieliny z rany, co z kolei warunkuje etap oczyszczania rany.

Wata jest złożona z przylegających do siebie luźnych włókien bawełnianych lub celulozowych. Do celów opatrunkowych stosowana jest wata higroskopijna.

Wata bawełniana higroskopijna ma zdolność wchłaniania wody wynikającą z jej dużej powierzchni chłonnej. Dzięki siłom kapilarnym wysięk z rany zatrzymywany jest w strukturze włókien.  

Wata wiskozowa (celulozowa) higroskopijna – chłonność waty celulozowej jest mniejsza niż bawełnianej; wata do celów opatrunkowych produkowana jest z mieszaniny włókien bawełnianych i celulozowych. Wata celulozowa występuje również w postaci wielowarstwowych arkuszy pod nazwą lignina. W zależności od przeznaczenia lignina produkowana jest jako opatrunkowa lub higieniczna.

Gaza jest otrzymywana techniką tkacką z włókien bawełnianych, wiskozowych lub z obu rodzajów włókien. Stosowana jako materiał opatrunkowy ze względu na  higroskopijność, spoistość i miękkość.

Gaza bawełniana higroskopijna jest stosowana głównie do opatrywania ran. Do celów medycznych używa się gazy bielonej nadtlenkowo bez użycia chloru. Włókna używane do produkcji gazy charakteryzują się silnym skrętem, co zabezpiecza przed występowaniem luźnych włókien na powierzchni. Gaza występuje w postaci jałowych lub niejałowych kompresów wielowarstwowych oraz w formie dużych zwojów. Z gazy formuje się tampony, tupfery, setony. Wszystkie wyroby z gazy mogą zawierać nitkę nasączoną siarczanem baru, widoczną pod wpływem promieni rentgenowskich i w ultrasonografie. Gaza jest przepuszczalna dla gazów i pary wodnej, co skutkuje wysychaniem rany. Bezpośrednio położona gaza przywiera do powierzchni rany, co powoduje bolesność przy zmianie opatrunku i uszkodzenia nowo powstałej tkanki. Opatrunki z gazy nie zapewniają ochrony przed drobnoustrojami i wymagają zastosowania dodatkowego przylepca lub bandaża w celu umocowania na ranie.

Włókniny to materiały opatrunkowe otrzymywane przez klejenie i prasowanie warstwowe włókien syntetycznych: poliamidowych, poliestrowych czy polipropylenowych. Są bardziej miękkie niż kompresy z gazy. Mają zastosowanie w opatrywaniu ran pojedynczo lub w bardziej złożonych opatrunkach.

Przykłady opatrunków tradycyjnych to:

• kompresy do ogólnego zaopatrywania ran – wykonane są ze 100% gazy bawełnianej o dużej chłonności, dobrze przepuszczają powietrze, są miękkie, jałowe, mogą być w wersji z podwiniętymi brzegami;
• tampony z gazy bawełnianej –  służą do tamowania krwawień i oczyszczania ran, do dezynfekcji skóry na dużej powierzchni, mogą być mocno zwijane, o różnej wielkości i chłonności, jałowe i niejałowe;
• wata opatrunkowa- wykonana z włókien bawełnianych i wiskozowych, do celów kosmetycznych i higienicznych, nie powinna być stosowana bezpośrednio na rany, używana podczas udzielania pierwszej pomocy, do oczyszczania ran;
• jałowa gaza opatrunkowa – gaza opatrunkowa jest sterylna, wyjaławiana radiacyjnie, ze 100% bawełny, chroni ranę przed uszkodzeniami i zabrudzeniami;

Na rynku dostępne są także opatrunki chłonne (np. Medicomp, Zetuvit), specjalne opatrunki oczne (np. Eycopad), tampony do nosa (np. Tampograss – stosowane do tamponady przy silnych krwotokach z nosa, po urazach i operacjach plastycznych nosa oraz w zapaleniu ucha środkowego, zatok) czy specjalne gaziki do dezynfekcji(np. Soft Zellin – płatki nasączone 0,4 ml 70% alkoholu izopropylowego), służące do oczyszczenia skóry przed wykonaniem zastrzyku.

OPASKI OPATRUNKOWE

Najbardziej klasycznym przykładem jest  opaska elastyczna z zapinką – tak zwany bandaż elastyczny. Pozwala on skórze oddychać, skutecznie chroniąc ranę przed czynnikami zewnętrznymi. Dobrze sprawdza się jako opaska na kolano, stopę czy nadgarstek. Może być stosowany wielokrotnie.

Na rynku dostępne są także opaski o bardziej specjalistycznym zastosowaniu, wskazane w:

• Terapii kompresyjnej do wywołania mocnego ucisku (np. opaska na żylaki Pütterbinde czy Idealbinde). Mogą być zastosowanepo obliteracji żylaków, przy ostrych i chronicznych żylnych obrzękach zastoinowych, w zakrzepo­wym zapaleniu żył, w przypadku owrzodzeń podudzia. W zależności od charakterystyki mogą być stosowane w pierwszej fazie gojenia, gdy rana silnie sączy (np. w kombinacji z opatrunkiem PermaFoam) lub jako opatrunek podtrzymujący i odciążający przy uszkodzeniach układu kostno-stawowego (zwichnięciach i skręceniach) czy jako bandaż sportowy. Mogą być wielokrotnego użytku z możliwością wygotowywania i wyjaławiania.
• Terapii kompresyjnej do wywołania ucisku o średniej mocy, jako opatrunek podtrzymujący i odciążający przy uszko­dzeniach układu kostno-stawowego w zwichnięciach i skręceniach, do moco­wania szyn oraz jako bandaż sportowy (np. opaska podtrzymująca Idealflex).
• Terapii kompresyjnej jako opatrunek podtrzymujący i odciążający w urazach kręgosłupa i narządów ruchu, też jako opaska dla sportowców (np. opaska odciążająca Lastodur).
• Leczeniu złamań oraz jako wsparcie dla więzadeł i aparatu stawowego (np. opaska z pastą cynkową Varolast).

PRZYLEPCE

Służą do podtrzymywania wszel­kiego rodzaju opatrunków, zwłaszcza trwałych do mocowania sond, kaniul, cewników oraz do mocowania instrumentów pomiarowych. Zwykle wykonane z tkaniny wiskozowej, pokrytej klejem z syntetycznego kauczuku. Przylepce powinny dobrze przylegać, być wytrzymałe i nierozciągliwe oraz przepuszczać powietrze i parę wodą, ale nie powinny powodować podrażnień skóry. Od strony zewnętrznej są impregnowane hydrofobowo w celu zabezpieczenia przed wilgocią. Po zdjęciu ze skóry nie powinny pozostawić resztek kleju. Przylepce nie powinny absorbować promieni Roentgena, żeby nie trzeba było ich usuwać przy prześwietlaniu pacjenta.

Przykłady tego typu opatrunków to tradycyjne plastry „w rolce” stosowane do zabezpieczania opatrunków, do mocowania drenów, rurek oraz urządzeń wymagających dużej wytrzymałości mechanicznej, przylepce do sond (np. Omniplast), przylepce hipoalergiczne – do pokrycia i podtrzymywania opatrun­ków u pacjentów podatnych na uczu­lenia (np. Omnipor) czy elastyczne przylepce hipoalergiczne (np. Omnifix Elastic) – do mocowania opatrunków na stawach, zaokrąglonych i stożkowatych częś­ciach ciała.

Kolejnym rodzajem przylepców są plastry do zamykania ran (np. Omnistrip czy Steri Strip™). Stosowane są do nieinwazyjnego zamykania małych ran i nacięć chirurgicznych, czasami również w połączeniu ze szwami chirurgicznymi lub zszywkami. Ograniczają ból i znacznie zmniejszają ryzyko powstania widocznej blizny. Przydatne są po operacji jako dodatkowe zabezpieczenie przed rozejściem się szwów.

PLASTRY Z OPATRUNKIEM

Należą do materiałów opatrunkowych, które najczęściej występują w apteczkach domowych, samochodowych czy też w podręcznych torbach. Wśród wielu rodzajów plastrów można wyróżnić:

• plastry z opatrunkiem – wykonane z wytrzymałej tkaniny zwykle z wodoodporną impregnacją, z przylepcem włókninowym lub tkaninowym, pokrytym klejem akrylowym lub kauczukowym;
• plastry wodoodporne – wykonane z mocnej foli polietylenowej, odpornej na brud i wodę;
• plastry elastyczne – wykonane z wielokierunkowo rozciągliwej, elastycznej tkaniny;
• plastry hipoalergiczne – wykonane z miękkiej, dobrze przylegającej elastycznej włókniny, wskazany dla pacjentów z wrażliwą skórą;
• na oparzenia – hydrożelowe plastry zalecane do leczenia małych powierzchownych poparzeń, powodują efekt chłodzenia, redukują ból i przyspieszają proces gojenia rany;
• na opryszczkę – plastry hydrokoloidowe do skutecznego leczenia opryszczki pojawiającej się na wargach lub w okolicy nosa, łagodzą pieczenie i swędzenie oraz zapobiegają powstawaniu strupków i blizn. Dyskretnie zakrywają zainfekowane miejsce, chroniąc je przed kurzem i brudem;
• na pęcherze i odciski – plastry hydrokoloidowe, które zamieniają się w żel po absorpcji wycieku płynu z pęcherza. Zapewniają ulgę w bólu przez osłonięcie rany i osłabienie ucisku na skórę;
• plastry na odciski z 40%  kwasem salicylowym, który zmiękcza zrogowaciałą skórę i ułatwia jej usuwanie, umieszczony jest w pierścieniu, co dodatkowo chroni przed dokuczliwym uciskiem i pozwala uniknąć otarć;
• plastry dla dzieci z motywami – wykonane z wytrzymałej foli polietylenowej odpornej na wodę i chroniącej przed zabrudzeniem. Oddychające i przyjazne dla skóry, dzięki hipoalergicznemu klejowi odrywają się bezboleśnie i nie pozostawiają śladów na skórze;
• plastry okulistyczne dla dzieci – wykorzystywane są do korekcji wad wzroku, plastry na podłożu włókninowym z miękkim opatrunkiem umożliwiają swobodne ruchy gałki ocznej i mogą być noszone pod okulary;
• plastry w zestawach: turystycznym, sportowym, dla aktywnych – służą do opatrywania drobnych ran i skaleczeń, w różnych rozmiarach, mogą być wodoodporne i do skóry wrażliwej.

dr n. farm. Regina Kasperek-Nowakiewicz  

Katedra i Zakład Farmacji Stosowanej

Uniwersytetu Medycznego w Lublinie

email: regina.kasperek@umlub.pl

Piśmiennictwo

[1] Sznitowska M. (red.) Farmacja stosowana. Technologia postaci leku. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.

[2] Jachowicz R. (red.) Farmacja praktyczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.

[3] https://kikgel.com.pl

[4] https://www.hartmann24.pl

[5] https://www.3mpolska.pl

[6] https://www.convatec.pl

[7] https://medicaldepot.pl