Rola i obowiązki Sponsora w badaniach klinicznych.

   Nasz świat jest tak skonstruowany, że za każdym wielkim przedsięwzięciem stał ktoś, kogo było stać na zrealizowanie tego marzenia. Jednym z nich był Gajusz Cilniusz Mecenas, rzymski polityk, doradca i przyjaciel Oktawiana Augusta, poeta i patron poetów, między innymi Wergiliusza, Horacego i Propercjusza. Jego nazwisko stało się synonimem protektora sztuki i nauki. Obecnie mamy darczyńców, fundatorów, promotorów oraz sponsorów.

   Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 2 maja 2012 r. w sprawie Dobrej Praktyki Klinicznej, sponsorem badania klinicznego jest osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, odpowiedzialna za podjęcie, prowadzenie i finansowanie badania klinicznego. Sponsor musi posiadać siedzibę na terytorium jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej lub państw członkowskich Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym. Jeśli sponsor nie ma siedziby na terytorium jednego z państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, może działać wyłącznie przez swojego prawnego przedstawiciela posiadającego siedzibę na tym terytorium czyli CRO (Clinical Research Organization) – organizację prowadzącą na zlecenie badania kliniczne.

   Szczegółowe obowiązki sponsora badania klinicznego określa ww. rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 maja 2012 r., które wymienia m.in. następujące czynności:

• 1. Wybór badacza, czyli osoby odpowiedzialnej za przeprowadzenie badania klinicznego.

   Z moich obserwacji wynika, że najczęściej w ośrodkach powoływany jest zespół badawczy dla danego projektu. Osoba wybrana przez sponsora staje się kierownikiem zespołu, czyli głównym badaczem (Principal Investigator, PI). Osoby wchodzące w skład zespołu badawczego to współbadacze (co-investigator, subinvestigator).

• 2. Wybór ośrodka badawczego (Clinical Site) – miejsca gdzie będzie prowadzone badanie kliniczne.

   Taki wybór poprzedza wizyta inicjująca (Pre Study) monitora badań klinicznych w ośrodku. Ważne jest, aby podczas takiej wizyty omówić wszystkie aspekty wiążące się z przechowywaniem leków w aptece (gdzie będzie przechowywany lek badany, czy w danym pomieszczeniu istnieje monitoring temperatury, jak często jest ona odczytywana, czy jest zasilanie awaryjne dla wyznaczonego pomieszczenia oraz utylizacja odpadów, ilu farmaceutów będzie zajmowało się badaniem itp.). Po takiej wizycie dobrze jest sporządzić protokół. Z mojego doświadczenia wiem, że najczęściej badaniem nie będzie zajmowała się ta sama osoba, która przeprowadzała wizytę inicjującą. Taki protokół może rozwiązać później wiele kwestii spornych podczas prowadzenia danego projektu.

• 3. Dostarczenie badaczowi i ośrodkowi badawczemu protokołu badania klinicznego i aktualnej broszury badacza przed zawarciem umowy z ośrodkiem.

   Bardzo ważną sprawą jest sprawdzenie czy "manual" dla farmaceuty, czyli część broszury badacza przeznaczona dla farmaceutów, zawiera wszystkie aktualne CHPL (Charakterystyki Produktu Leczniczego). W dokumentacji dostarczonej do apteki najczęściej bardzo dokładnie jest opisany lek badany, natomiast w przypadku leków towarzyszących budzi to nierzadko nasze zastrzeżenia.

• 4. Zapewnienie, że ogłoszenie o badaniu klinicznym nie zawiera, w przypadkach niedozwolonych, elementów zachęty i obietnicy poprawy stanu zdrowia.

• 5. Sponsor informuje Prezesa Urzędu Rejestracji o wszelkich zmianach w dokumencie potwierdzającym wyrażenie świadomej zgody lub w innych dokumentach zawierających informacje przeznaczone dla uczestników badania klinicznego.

• 6. Sponsor zapewnia monitorowanie badania klinicznego we wszystkich ośrodkach badawczych, w trakcie i po zakończeniu badania klinicznego, w celu weryfikacji, czy:

• chronione są prawa i dobro uczestników badania klinicznego;
• zbierane dane są dokładne, kompletne i możliwe do weryfikacji na podstawie dokumentów źródłowych;
• dokumentowanie, raportowanie i analizowanie danych odbywało się zgodnie z protokołem badania klinicznego;
• badanie jest lub było prowadzone zgodnie z protokołem badania klinicznego i zaakceptowanymi zmianami protokołu.

• 7. Sponsor dokonuje wyboru osób monitorujących badanie kliniczne, uwzględniając posiadane przez nie odpowiednie kwalifikacje do wykonywania czynności określonych w protokole badania klinicznego.

• 8. Po wykonaniu czynności prowadzonych w ramach monitorowania w czasie wizyty w ośrodku badawczym osoba monitorująca badanie kliniczne sporządza pisemny raport. Raport przedkładany jest sponsorowi po każdej wizycie w ośrodku badawczym związanej z badaniem klinicznym.

 

   Kolejna ważna kwestia. Od pewnego czasu nawet w projektach badań pojawiają się oszczędności związane z wizytami osób monitorujących ośrodki. Kilka lat temu monitorzy przyjeżdżali co dwa, trzy miesiące. Potem co pół roku, a wszystko zmierza w kierunku odbywania wizyt przez telefon.

   Zwykle wygląda to w ten sposób, że monitor prosi o przesłanie dokumentacji drogą mailową lub faksem. Najczęściej jest to pokaźny plik dokumentów, który trzeba przygotować. Po przeanalizowaniu dokumentacji przez monitora w biurze w przeciągu kilku dni umawia się on na rozmowę telefoniczną. Takie rozwiązanie jest dużą oszczędnością kosztów dla CRO, jednocześnie w znacznym stopniu wydłuża nam czas kontroli dokumentacji. Moim zdaniem nie jest to dobry kierunek, chociażby ze względów bezpieczeństwa i poufności danych.

• 9. W ramach prowadzonego audytu sponsor dokonuje wyboru audytorów, niezależnych i niezwiązanych bezpośrednio z prowadzeniem badań klinicznych.

• 10. Sponsor odpowiada za zapewnienie udziału w organizacji i przeprowadzeniu badania klinicznego osób posiadających odpowiednie kwalifikacje: ekspertów medycznych kompetentnych we wszystkich medycznych zagadnieniach związanych z badaniem klinicznym oraz osób nadzorujących planowanie i przebieg badania klinicznego.

 

• 11. Sponsor ma obowiązek, na żądanie Inspekcji Badań Klinicznych, a także właściwych organów państw członkowskich Unii Europejskiej, przedstawić dokumentację związaną z prowadzonym badaniem klinicznym i udzielać wyjaśnień dotyczących prowadzonego badania i przedstawionej dokumentacji.

• 12. Sponsor powiadamia komisję bioetyczną i Prezesa Urzędu Rejestracji o każdym przerwaniu współpracy z badaczem.

• 13. Dla właściwego prowadzenia dokumentacji badania klinicznego sponsor jest obowiązany do:

• uzyskania pisemnej zgody badacza na dostęp do dokumentów źródłowych;
• sprawdzenia uzyskania świadomej zgody uczestnika badania klinicznego na dostęp do dokumentów źródłowych;
• poinformowania badacza o ustaniu konieczności przechowywania przez niego dokumentacji badania klinicznego.

 

   Na farmaceutę biorącego udział w badaniu klinicznym również nałożony jest obowiązek przechowywania dokumentów związanych z dystrybucją leku lub leków w aptece. Problem polega na tym, że archiwizacja trwa wiele lat. Jeśli w ośrodku prowadzonych jest dużo badań należy przygotować archiwum, w którym będzie można przechowywać pokaźną ilość dokumentów. Każde badanie to zazwyczaj 2-3 segregatory, które należy przechowywać przez 15 lat.

• 14. Jeżeli do przetwarzania danych uzyskanych w związku z badaniem klinicznym są wykorzystywane metody oparte o systemy informatyczne, sponsor przed rozpoczęciem przetwarzania danych:

• zapewnia pisemną instrukcję stosowania informatycznego systemu przechowywania danych;
• zapewnia udokumentowanie, że informatyczny system przechowywania danych został wprowadzony po dokonaniu oceny jego bezpieczeństwa i funkcjonalności;
• zapewnia dostęp do informatycznego systemu przechowywania danych i zmiany danych w taki sposób, aby możliwa była wsteczna weryfikacja zmian danych.

• 15. W przypadku gdy zgromadzone dane ulegną przetworzeniu, sponsor zapewnia możliwość porównania danych przetworzonych z danymi oryginalnymi.

• 16. Sponsor sporządza raport po przerwaniu badania klinicznego i przekazuje go ośrodkowi badawczemu, komisji bioetycznej i Prezesowi Urzędu Rejestracji.

• 17. Sponsor jest obowiązany do:

• określenia warunków przechowywania badanego produktu leczniczego;
• opakowania badanego produktu leczniczego w sposób zapobiegający jego zanieczyszczeniu lub pogorszeniu jego właściwości w czasie transportu i przechowywania;
• dostarczenia badaczowi procedur i instrukcji dotyczących prowadzenia badania klinicznego w ośrodku;
• prowadzenia szczegółowej dokumentacji dotyczącej transportu, odbioru, przekazania, zwrotu i zniszczenia badanego produktu leczniczego;

   Zgodnie ze standardami jakościowymi w farmacji onkologicznej w przypadku leków cytotoksycznych opakowania zewnętrzne fiolek, ampułek czy blistrów należy traktować  jako materiał potencjalnie skażony i utylizować według odpowiedniej procedury, z zachowaniem szczególnych środków ostrożności. Dlatego nie mamy obowiązku zostawiać pustych opakowań po lekach do weryfikacji dla monitora.

• zapewnienia systemu usuwania i niszczenia niewykorzystanych partii badanego produktu leczniczego w sposób udokumentowany;
• zapewnienia kontroli warunków przechowywania badanego produktu leczniczego koniecznych dla zachowania jego właściwości przez okres ważności.

• 18. Sponsor zapewnia prowadzenie badania klinicznego w oparciu o dane dotyczące bezpieczeństwa i skuteczności badanego produktu leczniczego, uzasadniające stosowanie go u danych uczestników badania klinicznego, z zachowaniem planowanej drogi podawania, określonego dawkowania i okresu leczenia.

• 19. Sponsor dokonuje bieżącej oceny bezpieczeństwa badanego produktu leczniczego, w tym:

• niezwłocznie powiadamia badacza, komisję bioetyczną i Prezesa Urzędu Rejestracji o nowych informacjach, które mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo uczestników badania klinicznego, przebieg badania klinicznego, zmianę opinii komisji bioetycznej lub pozwolenia Prezesa Urzędu Rejestracji na prowadzenie badania klinicznego;
• uaktualnia broszurę badacza co najmniej raz w roku;
• sporządza i przekazuje komisji bioetycznej oraz Prezesowi Urzędu Rejestracji:
• sprawozdanie o postępie badania klinicznego – raz w roku w przypadku badań klinicznych trwających dłużej niż rok,
• raport końcowy – po zakończeniu badania klinicznego.

   Na zakończenie ostatnia kwestia – ubezpieczenie. Zgodnie z art. 37b ust. 2 pkt 6 ustawy z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne, jednym z warunków prowadzenia w Polsce badań klinicznych produktów leczniczych jest zawarcie przez sponsora i badacza umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone w związku z prowadzeniem badania klinicznego. Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej badacza obejmuje swym zakresem działania i zaniechania osób wchodzących w skład zespołu badawczego (współbadacze, radiolodzy, pielęgniarki, farmaceuta etc.).

   Minimalne sumy gwarancyjne ubezpieczenia OC określa Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej badacza i sponsora. Minimalna suma gwarancyjna ubezpieczenia OC zależy od liczby uczestników badania klinicznego. Na chwilę obecną sumy gwarancyjne wynoszą:

 

 1.    500.000 euro – jeżeli w badaniu uczestniczy do 10 osób;
 2.    1.000.000 euro – jeżeli w badaniu uczestniczy od 11 do 25 osób;
 3.    2.000.000 euro – jeżeli w badaniu uczestniczy od 26 do 50 osób;
 4.    4.000.000 euro – jeżeli w badaniu uczestniczy od 51 do 100 osób;
 5.    5.000.000 euro – jeżeli w badaniu uczestniczy ponad 100 osób.

 

 

   Powyższe sumy są takie same dla jednego jak i wszystkich zdarzeń objętych ochroną ubezpieczeniową w danym okresie ubezpieczenia.

 

Fot. Fotolia.pl

 

Piśmiennictwo:
1. Dyrektywa Unii Europejskiej 2001/20/EC z dnia 4 kwietnia 2001 r. "On the approximation of the laws, regulations and administrative provisions of the Member States relating to the implementationof Good Clinical Practice in the conduct of clinical trials on medicinal products for humanuse”.
2. Ustawa z dnia 6 września 2001 Prawo farmaceutyczne (tekst jednolity). Dz.U. Nr 45 poz 271.
3. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej badacza i sponsora.
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 maja 2012 r. w sprawie Dobrej Praktyki Klinicznej (Dz. U. z 2012 r., Nr 00, poz. 489; dalej: rozporządzenie GCP).
5. Monika Duszyńska, Zasady Dobrej Praktyki Klinicznej w kontekście polskich regulacji prawnych,  www.laboratoria.net
6. Krzysztof Szaniawski – Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej badacza i sponsora badań klinicznych – Rozprawy Ubezpieczeniowe nr 14 (1/2013), www.rf.gov.pl
7. Krystyna Chmal–Jagiełło, Hanna Jankowiak–Gracz, Marcin Bicz, Ewelina Korczowska, Standardy jakościowe w farmacji onkologicznej, 2012 Wersja III uzupełniona.