Receptura okiem praktyka – część czwarta. Recepturowe możliwości leczenia bólu

“Cierpienia nie da się opowiedzieć – nie ma smaku, barwy ani kształtu. Jest tylko ciężarem, który nosi się w każdej komórce ciała.”

Hanna Kowalewska “Kapelusz z zielonymi jaszczurkami”

Ból (łac. dolor; gr. algos, odyne) – zgodnie z definicją Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu jest nieprzyjemnym, subiektywnym doznaniem czuciowym i emocjonalnym powiązanym z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek. Choć definicja bólu wydaje się prosta, w rzeczywistości jest on złożonym zjawiskiem fizjologicznym – ma ogromny wpływ na codzienne funkcjonowania pacjenta i jest wyzwaniem dla lekarzy zajmujących się leczeniem bólu.

Ból (w szczególności ostry) pełni w organizmie funkcję ostrzegawczą – informuje o zagrożeniu chorobą lub jest jej objawem. To najczęściej występujący objaw w medycynie – szacuje się, że podczas 80 procent wszystkich wizyt lekarskich rozpoznawana jest jakaś forma bólu. Z kolei ból przewlekły, którego przyczynę ciężko znaleźć, to często jedyny objaw zaburzeń psychologicznych, choć ciągle niedostatecznie z nimi kojarzony.
Ból bywa określany mianem piątego parametru życiowego. Percepcja bólu odbywa się na najwyższym poziomie ośrodkowego układu nerwowego (kora mózgowa), a proces ten może być modulowany przez różne czynniki. Do najistotniejszych zalicza się:
• koncentrację (skupienie uwagi na jakiejś absorbującej czynności blokuje uświadomienie bodźca bólowego);
• przekonania (wyolbrzymianie i uczucie bezradności zwykle nasilają dolegliwości bólowe);
• emocje (pozytywne emocje np. w czasie słuchania dobrej muzyki, przebywania w miłym towarzystwie, powodują, że ból jest mniej dokuczliwy; odwrotny jest wpływ emocji negatywnych – lęk, niepokój, strach, gniew – obniżają próg odczuwania bólu). [2]

Receptura dysponuje substancjami przeciwbólowymi działającymi przez ośrodkowy układ nerwowy oraz działającymi miejscowo. W przeważającej części leki recepturowe są lekami działającymi objawowo.

Mogą one jednak mieć działanie zasadnicze jak w przypadku tzw. „krakowskiej” mieszanki przeciwbólowej, która stosowana w Szpitalu Uniwersyteckim w Krakowie na oddziałach onkologicznym, hematologicznym czy paliatywnym, okazywała się najskuteczniejszym preparatem uśmierzającym ból, po nieskutecznym stosowaniu wielu nowoczesnych środków.

Rp.:
Belladonnae tinct. 4,5
Codeini phosphatis 0,85
Pyralgini 20,0
Valerianae tinc. 40,0
Neospasmini 50,0
Aquae ad 250,0
M.f. mixt.
D.S.: 15 ml 2-3 x dziennie

Rp.:
50% Sol. Metamizoli natrici 100,0
M. f. sol.
D.S.: 2 ml 2 x dziennie

Rp.:
Metamizoli natrici 0,75
Massae supp. q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. No 12
D.S.: 3 x dziennie czopek

Rp.:
Papaverini hydrochloridi 0,04
Metamizoli natrici 0,5
Massae supp. q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. No 10
D.S.: 3 x dziennie założyć czopek

Rp.:
Ketoprofeni 0,1
Massae supp. q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. No 12
D.S.: Na noc założyć czopek

Działanie przeciwbólowe ogólne w recepturze jest dość ograniczone, ze względu na nieliczne substancje „pro receptura” mające takie właściwości. Wymienić tu można jeszcze chlorowodorek morfiny, sporządzany w postaci roztworów do picia i niezwykle rzadko w postaci czopków.

Rp.:
Morphini hydrochloridi 0,02
Atropini sulfatis 0,0005
Cacao olei q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. No 10
D.S.: 1 czopek na noc

Obecnie chlorowodorek morfiny wykorzystuje się do miejscowego leczenia bólu przy bardzo trudno gojących się ranach (pochodzenia cukrzycowego, onkologicznego). Wykonywany jest jako 1% żel z morfiną na 4% kleiku z metylocelulozy. W chwili obecnej przy braku dostępności metylocelulozy do receptury (trwa rejestracja) można wykorzystać jako nośnik półstałe podłoże recepturowe głęboko penetrujące Pentravan. Badania mikroskopowe wykazują, że miałko sproszkowany chlorowodorek morfiny w ilości 1% ulega całkowitemu rozpuszczeniu w wodzie zawartej w podłożu Pentravan.

Receptura ma spore możliwości miejscowego leczenia bólu, który towarzyszy różnym schorzeniom – uwzględniając także świąd, którego odczucie przez chorego – w niektórych przypadkach klinicznych – jest porównywalne z bólami onkologicznymi (np. świerzbiączka guzkowa). Preparatami recepturowymi możemy łagodzić bóle skóry oraz błon śluzowych.

Substancje recepturowe miejscowo znieczulające to:
• benzocainum
• lignocaini hydrochloridum
• tetracaini hydrochloridum
• procaini hydrochloridum

Siła i długość działania w porównaniu z prokainą:

Zawiesiny do pędzlowania jamy ustnej

Rp.:
Clotrimazoli 1,0
Vit. A oleosa 250 000 j.m.
Benzocaini 2,0
5% Sol. Boracis c. glycerini ad 100,0
M.f. susp.

Rp.:
Clotrimazoli 1,0
Vit. A oleosa 250 000 j.m.
Benzocaini 2,0
Glyceroli ad 100,0
M.f. susp.

Rp.:
Nystatyni 1 000 000 j.m.
Benzocaini 2,0
5% Boracis c. glycerini ad 50,0
M.f. susp.

Rp.:
Hydrocortisoni 0,5
Benzocaini 2,5
Vit. A 100 000 j.m.
Glyceroli ad 50,0
M.f. susp.

Rp.:
Ketoprofeni 2,0
Chlorhexidini gluc. Sol. 20% 0,1 – 0,5
Ol. Menthae pip. gutt. No 3
5% Boracis c. glycerini ad 100,0
M.f. susp.

Zawiesiny do użytku zewnętrznego na skórę (pudry płynne)

Rp.:
Prednisoloni 0,5
Benzocaini 2,0
Zinci oxydi
Talci ven. aa 15,0
Glyceroli 10,0
Aquae ad 100,0
M.f. susp.

Rp.:
Mentholi 0,5
Benzocaini 2,0
Zinci oxydi
Talci ven. aa 15,0
Glyceroli 10,0
Spir. Vini 30% ad 100,0
M.f. susp.

Maści i kremy na skórę

Rp.:
Benzocaini 5,0 – 10,0
Zinci oxydi 6,0
Bismuthi subgallatis 6,0
Lanolini 15,0
Vaselini
3% Sol. Acidi borici aa ad 100,0
M.f. ung.

Rp.:
Detreomycini 2,0
Hydrocortisoni 0,2
Benzocaini 5,0
Vit. A+D3 liq. 4,0
Bismuthi subnitratis 5,0
Vaselini ad 100,0
M.f. ung.

Rp.:
Lignocaini h/chl. 4,0
Aquae
Ung. Cholesteroli aa ad 100,0
M.f. ung.

Rp.:
Ketoprofeni 2,0 – 5,0
Pentravani ad 100,0
M.f. cremor CHRONIĆ SKÓRĘ PRZED SŁOŃCEM!*

Rp.:
Ketoprofeni 2,0 – 5,0
Lekobaza Lux ad 100,0
M.f. cremor CHRONIĆ SKÓRĘ PRZED SŁOŃCEM!*

*) Ze względu na fotouczulające działanie ketoprofenu, należy zakrywać miejsca aplikacji w trakcie leczenia i do 2 tygodni po jego zakończeniu – nawet w dni pochmurne.

Czopki przeciw hemoroidom

Rp.:
Benzocaini 0,2
Neomycini 0,01
Zinci oxydi
Bismuthi subgallatis aa 0,3
Vit. A+D3 gutt. No.3
Massae supp. q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. No 12

„Człowiek bardzo się uskarża przy każdym bólu, a tak rzadko się cieszy, gdy go nie czuje”.
Georg Christoph Lichtenberg (1742 – 1799)

mgr farm. Barbara Pandyra-Kowalska
Apteka Szpitala Uniwersyteckiego CMUJ w Krakowie

Literatura:

1. Farmakopea Polska XI. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Warszawa 2017.
2. „Czym jest ból? Klasyfikacja, pomiar i odczuwanie bólu”, Marszałek M. apteline.pl https://apteline.pl/artykuly/czym-jest-bol-klasyfikacja-pomiar-i-odczuwanie-bolu/ 15.10.2018.