Wakacje to czas, który sprzyja długim wędrówkom oraz spędzaniu go wraz z bliskimi na świeżym powietrzu. Korzystna aura pozwala przechadzać się wśród roślin rosnących na stanowiskach naturalnych, zarówno w lasach, na polach, łąkach oraz nad jeziorem. By uchwycić te piękne chwile robimy setki zdjęć. W tym celu możemy także wykonać pamiątkowy zielnik, do którego będziemy z utęsknieniem wracać podczas zimowych wieczorów i wtedy, kiedy rośliny już przekwitną.
Zielnik, nazywany także herbarium to kolekcja zebranych i zasuszonych roślin. Nazwa herbarium pochodzi od łacińskiego słowa: herba, co oznacza ziele, zioło. Słowo zielnik odnosi się także do gotowych nadrukowanych lub ręcznie wykonanych rycin roślin, mających zwykle formę zeszytu. Pierwsze znalezione w Europie zielniki pochodzą z XVI wieku. Wykonywali je głównie lekarze i osoby majętne, potem ich tworzeniem zaczęły zajmować się ośrodki akademickie, dzięki którym powstały publikacje naukowe. Tradycja zbierania ziół i ich kolekcjonowania trwa do dziś i jest ważnym elementem edukacji w zakresie nauk przyrodniczych oraz często uwieńczeniem florystycznych badań terenowych.
[supsystic-gallery id=9]
Zbiór roślin leczniczych
Do zielnika zwykle zbieramy rośliny dziko rosnące. Wynika to z ich powszechnej dostępności i póki co często jej odpowiedniej ilości w stanowisku naturalnym. Należy jednak wziąć pod uwagę kilka aspektów: czy roślina nie podlega ochronie gatunkowej, czy spełniamy zasady ochrony przyrody, czy nie naruszamy czyjejś własności prywatnej terenu, a także – czy dana roślina nie wydziela substancji, które mogą wywołać fotouczulenia (rośliny zawierające psoraleny, np. ruta zwyczajna – Ruta graveolens), alergie skórne (osoby uczulone na rośliny z rodziny Compositae) i podrażnienia (pokrzywa zwyczajna –Urtica dioica) – w tym wypadku należy właściwie je zrywać. Przed zbiorem należy dobrze zapoznać się ze spisem roślin objętych ochroną gatunkową oraz ochroną częściową na obszarze całej Polski, aby uniknąć pomyłki i nie spowodować zubożenia flory w danym jej miejscu występowania (nie zrywamy w parkach narodowych, rezerwatach przyrody). Taką informację można znaleźć między innymi na stronach internetowych Ministerstwa Środowiska, w atlasach roślin chronionych i stronach programów ochrony roślin.
Okazy, które wybieramy do kolekcji powinny być typowe dla danego gatunku, co znaczy, że nie powinny odbiegać wyglądem od innych okazów tego samego gatunku i w ich budowie morfologicznej nie powinny wystąpić elementy nie charakterystyczne dla tego gatunku. Najlepiej wybierać zdrowe rośliny, nie zaatakowane przez szkodniki oraz nie zwiędnięte, nie uszkodzone i nie wysuszone. Dla każdego surowca jest ściśle określona pora zbioru – dla ziela jest to zwykle pora kwitnienia, dla owoców – owocowania (np. dla owoców dzikiej róży), dla kwiatów i kwiatostanów – szczyt kwitnienia. Zwykle zbioru dokonuje się w czasie, gdy jest ciepło i sucho. Rośliny pokryte rosą lub tuż po deszczu podlegają szybko procesowi fermentacji. Pora dnia nie pozostaje bez znaczenia. Dla wielu roślin najkorzystniej zebrać je przed południem z uwagi na możliwość późniejszej utraty jędrności podczas upału oraz przed wieczorem, gdy nie opadnie jeszcze rosa lub mgła. Są jednak odstępstwa od tej zasady – na przykład dla niektórych roślin olejkowych zbiór powinien nastąpić w samo południe. Informację o okresie i porze zbioru można uzyskać z opisów surowców zielarskich zawartych w Farmakopei Polskiej, w kalendarzach zbiorów, atlasach roślin leczniczych i kluczach do oznaczania roślin.
Wybierając miejsce zbioru należy kierować się zasadą: daleko od szos i autostrad, fabryk i miejsc mogących być skażonymi.
Małe rośliny zbiera się ręcznie w całości i suszy. Większe okazy można zgiąć lub wybrać tylko te części, które mają znaczenie farmakognostyczne (stanowiące surowiec zielarski). Najtrudniej zbiera się fragmenty drzew i krzewów, takie jak gałązki z liśćmi, kwiatami, kwiatostanami lub owocami, gdyż należy je ścinać sekatorem i wybierać w tym celu wyłącznie boczne gałązki.
Często jest też tak, że bezpośrednio podczas zbioru trudno jest określić gatunek czy surowiec. Dobrze jest wtedy wykonać niezależnie fotografię danej rośliny wraz ze stanowiskiem, na którym ją odnaleziono dla potwierdzenia innych elementów diagnostycznych i wykluczenia, że jest to inny, choć wizualnie podobny gatunek. W celu lepszej identyfikacji można wykonać pomiar długości rośliny oraz poszczególnych jej elementów.
Transport roślin
Zebrane okazy należy oddzielić od siebie układając je na papierowych kartach, poprzedzielanych od siebie suchymi kartkami. Zabezpiecza to rośliny przed gniciem, pleśnią oraz zafałszowaniem innym gatunkiem. Do każdej rośliny należy dołączyć informację tuż po zbiorze o miejscu zbioru i dacie zbioru. Danego dnia najlepiej jest zbierać tylko kilka egzemplarzy roślin, co pozwala na lepsze ich wysuszenie i prawidłowe oznaczenie gatunku. Niezwłocznie po dotarciu do domu należy je poddać procesowi suszenia.
Suszenie surowców
Suszenie zebranych roślin powinno odbywać się zaraz po zbiorze, najlepiej w suchym, zacienionym miejscu i w przewiewie. Rośliny oczyszczone ręcznie z ziemi, pajęczyn oraz innych roślin, bez uprzedniego mycia pod bieżącą wodą układa się między papierowymi kartkami lub stronami z codziennej gazety tak, aby chłonęły one szybko z nich wilgoć. Po wysuszeniu rośliny powinny zachować swoje barwy i kształt oraz swój naturalny wygląd. Tylko nieliczne gatunki zmieniają swój kolor podczas suszenia – na przykład kwiaty malwy. Owoce nie powinny zlepić się w jedną bryłę. Liście, jak również inne elementy powinny być dokładnie rozłożone i nie pozaginane w różne strony. Najlepiej tak ułożyć roślinę, by nie wystawała poza kartkę papieru. Jeśli znacznie przekracza ona jej rozmiar, to należy suszyć ją rozłożoną na kartce i zagiętą świadomie w dwóch lub trzech miejscach. Każdego dnia rośliny przekłada się czystymi suchymi kartkami, aż do całkowitego ich wysuszenia. Nie należy usuwać elementów zbytnio przesuszonych, aby nie zaburzać w ten sposób wyglądu pierwotnego rośliny.
Rośliny różnych gatunków powinny być suszone oddzielnie – nie na jednej kartce, by nie przechodziły swoimi zapachami, z daleka od dzieci, zwierząt oraz szkodników. Zebrane kartki z roślinami powinny być ściśnięte teczką, na której umieszcza się dużą książkę (nigdy nie powinno wkładać się roślin do książki lub śliskich gazet). Zgniłe lub pokryte pleśnią podczas suszenia surowce nie nadają się do umieszczenia w zielniku.
Rozpoznawanie roślin leczniczych
Często bywa tak, że w momencie zbioru danego gatunku nie jesteśmy w stanie określić jego przynależności gatunkowej, podać nazwy łacińskiej i zwyczajowej, przypuszczamy tylko, że jest to ten gatunek. W związku z tym oznaczenia dokonuje się tuż po zbiorze uwzględniając informacje o jego występowaniu, wyglądzie w stanie naturalnym oraz na podstawie elementów diagnostycznych, oceny organoleptycznej (zapach, kolor), które po wysuszeniu mogą ulec zmianie. W celu określenia gatunku rośliny korzystamy ze specjalnych kluczy do oznaczania roślin oraz barwnych atlasów roślin leczniczych. Aktualnie dostępne są także elektroniczne klucze do oznaczania roślin. Określając daną roślinę należy wziąć pod uwagę wiele elementów diagnostycznych, na przykład przy opisie blaszki liścia należy określić jej kształt, nasadę, szczyt, brzeg, wycięcie blaszki, unerwienie, owłosienie, w przypadku kwiatów: czy występują pojedynczo, czy tworzą kwiatostany oraz jakie stanowią ich rodzaje, kształt korony kwiatowej oraz sposób ułożenia organów roślinnych i ich powierzchnię. Do tego celu pomocne są książki botaniczne i przewodniki.
Przygotowanie zielnika
Ostatnim etapem jest przygotowanie zielnika. Zidentyfikowane rośliny umieszczamy na pojedynczych kartkach papieru kredowego, z bloku technicznego formatu A3 lub A4, najlepiej wybrać ten o wymiarach 42x32cm. Jeśli zależy nam na długiej trwałości zielnika powinniśmy wybrać papier bezdrzewny lub bezkwasowy. Przymocowujemy paskami papieru z dobrej jakości materiału lub specjalną taśmą papierową w kilku miejscach najbardziej stabilnych – nie przyklejamy całych roślin klejem ani taśmą bezbarwną.
Do każdej kartki przed przymocowaniem jednej rośliny należy dołączyć w prawym dolnym rogu etykietę zielnikową. Taka etykieta powinna zawierać następujące informacje: nazwę polską i łacińską gatunku, surowca zielarskiego, rodziny, do której przynależy, miejscowość, siedlisko (miejsce występowania), pełną datę zbioru (rok, miesiąc, dzień), kto zebrał, kto oznaczył (pełne imię i nazwisko). Można w niej podać także działanie lecznicze. Wymiar etykiety nie powinien przekraczać 10 x 15cm. Cały zielnik należy umieścić w tekturowej, kartonowej albo ze sklejki teczce najlepiej samodzielnie wykonanej, przewiązanej wstążką lub sznurkiem, nieco większej niż kartki z ziołami. Kolejność poszczególnych roślin musi wynikać najczęściej z systematyki lub miejsca zbioru. Okładka powinna zawierać temat opisujący kryterium zbioru roślin (np. “Rośliny lecznicze południowej Polski”) oraz imię i nazwisko autora. Nie zaleca się używania foliowych koszulek, gdyż sprzyjają one pleśnieniu rośliny. Zielnik należy przechowywać w przewiewnym i suchym miejscu, najlepiej w pudełku z kartonu.
Tworzenie zielnika może dostarczyć wielu niezapomnianych wrażeń – od wyprawy po rośliny lecznicze, po jego estetyczne wykonanie. Wraca się do niego nie jeden raz przypominając sobie o miłych chwilach spędzonych na łonie natury.
mgr farm. Aldona Adamska-Szewczyk
specjalność apteczno-zielarska,
autorka tekstów o tematyce zielarskiej
oraz bloga: http://ziola-od-kuchni.blog.pl
Ilustracje – zielnik mgr farm. Olgi Sierpniowskiej
Piśmiennictwo:
- Broda B., Mowszowicz J., Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych, PZWL Warszawa 2000
- Dąbkowski, T. Juliszewski, M. Laszczak, B. Paczyńska, M. Filipowicz, M. Łuków, J. Wajda, Inżynieria Rolnicza 2(90)/2007
- Drobnik J., Zielnik i zielnikoznawstwo, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Wydanie I 2007
- Gumowska I., Ziółka i my, PTTK „Kraj” 1983
- http://www.uwm.edu.pl.pdf (dostęp 17.07.2016)
- Kolmünzer S., Farmakognozja, wyd. V, PZWL Warszawa, str.17-29
- Kościelny S., Klucz do oznaczania pospolitych traw, PWRiL Warszawa 1954
- Kuźnicka B., Dziak M., Zioła lecznicze, historia, zbiór i zastosowanie, PZWL Warszawa 1972
- Mirek Z., Polish Herbaria. Polish Botanical Studies, Polish Academy of Science 1990
- Rumińska A., Rośliny lecznicze, Warszawa PWN 1973
- Rutkowski L., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, Wydawnictwo Naukowe PWN 2007
