Podstawy korzystania z Farmakopei w recepturze aptecznej

Jest opracowywana i wydawana przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Obecnie obowiązuje Farmakopea Polska X. Stanowi ona pełny, całkowicie zgodny z oryginałem, polskojęzyczny tekst aktualnej wersji Farmakopei Europejskiej 8. Jest już wydana i dostępna na rynku Farmakopea Polska XI. Zawarte w niej treści będą obowiązywały od 1 czerwca 2018 roku. Osoby używające w pracy farmakopei mają czas aby dokładnie się z nią zapoznać.

Podstawy prawne

Zasady stosowania w Polsce wymagań farmakopealnych określone są w art. 25 ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz. U. z 2017 r. poz. 2211). Ustęp 1 tego artykułu ustawy stanowi, że „Podstawowe wymagania jakościowe oraz metody badań produktów leczniczych i ich opakowań oraz surowców farmaceutycznych określa Farmakopea Europejska lub jej tłumaczenie na język polski zawarte w Farmakopei Polskiej”. Ustęp 2 zaś podaje, że „Jeżeli Farmakopea Europejska nie zawiera monografii, wymagania o których mowa w ust. 1, określa Farmakopea Polska lub odpowiednie farmakopee uznawane w państwach członkowskich Unii Europejskiej lub państwach członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stronach umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym”.

Na podstawie art. 4, ust. 1 pkt 5 Ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (Dz. U. z 2016 r., poz. 1718) jest opracowywana i wydawana Farmakopea Polska. Ogłaszana jest w Biuletynie Informacji Publicznej z datą, od której obowiązują wymagania określone w Farmakopei, w formie komunikatu Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Organem opiniodawczo-doradczym w tym zakresie jest Komisja Farmakopei, zaś Departament Farmakopei koordynuje wymienione procesy oraz w nich aktywnie uczestniczy.

Rys historyczny

Pierwszy zbiór wymagań jakościowych dla stosowanych specyfików, uznany za pierwszą Farmakopeę Polską (Pharm. Regni pol.), ukazał się na terenie Królestwa Polskiego w roku 1817. W okresie międzywojennym opublikowano w roku 1937 następną edycję Farmakopei Polskiej, oznaczoną jako FP II, którą przedrukowano w 1946 r.

FP III wydano w 1954 roku, a suplementy do niej – w latach 1956, 1959 i 1962. Kolejna, FP IV ukazała się w dwóch tomach: tom I w 1965 roku, a tom II w 1970 roku, suplement – w roku 1973. FP V ukazywała się od 1990 r., w odstępach dwuletnich wydano pięć tomów i Suplement. FP VI została przygotowana na podstawie decyzji Komisji Farmakopei Polskiej z czerwca 2000 r. i ukazała się staraniem Urzędu Rejestracji we wrześniu 2003 roku.

Od grudnia 2006 r., tj. od ratyfikacji przez Polskę Konwencji o opracowaniu Farmakopei Europejskiej, wymagania Farmakopei Europejskiej (Ph. Eur.) wprowadzane są bezpośrednio, po opracowaniu polskojęzycznej wersji do Farmakopei Polskiej:

• FP VII (tom I – 2006 r., Suplement 2007), oparta jest na materiałach Ph. Eur. wydanie 5 (teksty podstawowe, monografie ogólne i monografie ogólne postaci leku oraz monografie szczegółowe produktów specjalistycznych tj. szczepionek stosowanych u ludzi, szczepionek do użytku weterynaryjnego, surowic odpornościowych stosowanych u ludzi, surowic odpornościowych do użytku weterynaryjnego, preparatów radiofarmaceutycznych, nici chirurgicznych stosowanych u ludzi, nici chirurgicznych do użytku weterynaryjnego oraz preparatów homeopatycznych).
• FP VIII stanowi polską wersję szóstego wydania Farmakopei Europejskiej, obowiązującego w latach 2008 – 2010. Część podstawowa FP VIII, opublikowana w styczniu 2009 roku, zawiera materiały Ph. Eur. 6.0 – 6.2 łącznie z monografiami szczegółowymi, z tym że w przypadku tekstów, których aktualna wersja zamieszczona była w FP VII, pod tytułem tekstu lub monografii umieszczono jedynie odpowiednie odwołanie do FP VII, z podaniem dodatkowo numeru strony. Polską wersję zmian i uzupełnień wprowadzonych w Suplementach 6.3 – 6.8 Ph. Eur. opublikowano w dwóch Suplementach 2009 i 2010 FP VIII.
• FP IX jest polską wersją siódmego wydania Farmakopei Europejskiej, obowiązującego w latach 2011 – 2013 i obejmuje część podstawową FP IX 2011 (Ph. Eur. 7.0 – 7.2) oraz dwa Suplementy: 2012 (Ph. Eur. 7.3 – 7.5) i 2013 (Ph. Eur. 7.6 – 7.8).
• FP X 2014 zawiera polską wersję wszystkich materiałów opublikowanych w części podstawowej Farmakopei Europejskiej 8.0 oraz w Suplementach 8.1 i 8.2, a także działy narodowe, tj. nieposiadające odpowiedników w Ph. Eur. Suplement 2015 FP X zawiera polską wersję nowych i znowelizowanych tekstów opublikowanych w Suplementach 8.3, 8.4 i 8.5 Farmakopei Europejskiej oraz działy narodowe.

Farmakopea w praktyce

Obecnie obowiązująca FP X jest wydana w dwóch tomach i zawiera dużo szczegółowych informacji. Ważne jest umiejętne poruszanie się w treści Farmakopei, aby znaleźć informacje potrzebne do pracy w aptece. Poniżej postaramy się przedstawić, gdzie szukać konkretnych informacji.

Postaci leków recepturowych

W poprzednich farmakopeach (do FP VI włącznie) był konkretny podział na postaci leku: np. maści, proszki, czopki, zawiesiny oraz leki do oczu (jałowe postaci leków). Od momentu obowiązywania Farmakopei opartych na Farmakopei Europejskiej (od FP VII) postaci leków podzielone są ze względu na drogę podania. Ogólne monografie postaci leków znajdują się w FP X, tom I (str. 935 – 977). Przeanalizujmy, gdzie znajdziemy konkretne postaci leku.

W poszczególnych monografiach są opisane także przemysłowe postaci leków, których nie wykonujemy w aptece np. w „Preparatach dopochwowych” są też kapsułki, tabletki, piany, tampony lecznicze stosowane dopochwowo. W „Preparatach do nosa” (str. 952) znajdziemy: proszki, maści, pręciki, krople, płynne aerozole stosowane do nosa. W „Preparatach do uszu” (str. 927) są: krople, aerozole, maści, proszki, płyny do przemywań i tampony stosowane do uszu. Jak widzimy powyżej, w monografiach podawane są postaci, które sporządzamy w aptece i produkowane przemysłowo.

Tabele alkoholometryczne

Sporządzając lek recepturowy, w skład którego wchodzi roztwór etanolu, należy sprawdzić, jaki etanol jest farmakopealny, następnie dokonać odpowiednich obliczeń.

Monografia FP X, tom II (str. 2550):

ETHANOLUM (96 PER CENTUM) Etanol 96%

Zawartość:  etanol od 95,1% (V/V) (92,6% m/m) do 96,9% (V/V) (95,2% m/m) w temp. 20˚C, obliczone z gęstości względnej używając tabel alkoholometrycznych (str. 793) FP X, tom I.

Mieszanina etanolu z wodą ulega zjawisku kontrakcji, czyli zmniejsza się objętość roztworu. Objętość ta zmienia się nieproporcjonalnie, dlatego niezbędne jest użycie tabel alkoholometrycznych. Obliczając rozcieńczenie etanolu z wodą bez użycia tabel otrzymamy nieprawidłową ilość i stężenie roztworu.

Przykład:

Jeśli chcemy otrzymać 100,0g etanolu 70% (V/V) z etanolu 96% (V/V), należy, korzystając z tabel, postąpić następująco:

• znajdujemy procent objętościowy wyjściowego etanolu 96,0% (V/V);
• odczytujemy odpowiadający mu procent wagowy 93,84% wag. (m/m);
• znajdujemy procent objętościowy etanolu, który chcemy otrzymać 70,00% (V/V);
• odczytujemy odpowiadający mu procent wagowy 62,39% wag. (m/m)
• dokonujemy obliczeń

x – ilość etanolu 96% (V/V) potrzebna do sporządzenia 100,0g etanolu 70,00% (V/V)

x =  100 x % wagowy etanolu słabszego  /  % wagowy etanolu silniejszego

x = 100 x 62,39% (m/m) / 93,84% (m/m)  

x = 66,46g etanolu 96% (V/V)  

Aby otrzymać 100,0g etanolu 70,00% (V/V), należy zmieszać 66,46 g etanolu 96 % (V/V) i 33,54g wody.

Monografie narodowe

Surowce, które nie znajdują się w Farmakopei Europejskiej, ale znajdowały się w Farmakopei Polskiej umieszczone są w FP X, tom II (str. 4023) w rozdziale „Monografie narodowe”. Zgodnie z zasadami tworzenia i nowelizacji monografii narodowych, monografie te dostosowane są do obecnie obowiązujących wymogów Farmakopei Europejskiej.

W „Monografiach narodowych” znajdziemy: preparaty galenowe (czopki, maści, pasty, mazidła, podłoża maściowe, spirytusy, syropy, krople), substancje wchodzące w ich skład oraz mieszanki ziołowe i substancje roślinne wchodzące w ich skład.

Bardzo dużo surowców stosowanych w recepturze aptecznej jest opisanych w „Monografiach narodowych” np: Syrop prawoślazowy, Syrop prosty, Płyn Burowa, Spirytus anyżowy, Spirytus kamforowy, Spirytus salicylowy, Kolodium, Płyn Lugola, Jodyna, Nalewka miętowa, Mydło potasowe, Mydło lecznicze, Sulfagwajakol, Syrop z sulfogwajakolem, Smalec, Maść cholesterolowa, Maść kamforowa, Maść z ichtamolem, Maść majerankowa, Maść tranowa, Maść siarkowa, Maść eucerynowa I, Maść eucerynowa II, Wazelina hydrofilowa, Pasta cynkowa, Maść z tlenkiem cynku, Pasta Lassari.

Wykazy dawek substancji czynnych

Aktualne wykazy dawek wraz z wyjaśnieniami znajdują się w FP X, tom II (str. 4081). W wyjaśnieniach podano definicję dawki zwykle stosowanej (dawki zalecanej) i dawki maksymalnej. Zawarta jest również informacja dotycząca działania i/lub zastosowania zawartych w wykazie substancji leczniczych. Na końcu wyjaśnień podano wytyczne do interpretacji przekroczenia przez lekarza dawki maksymalnej.

W przypadku przekroczenia dawki maksymalnej jednorazowej lub dobowej z jednoczesnym brakiem właściwego oznaczenia na recepcie i niemożności skontaktowania się z lekarzem, farmaceuta powinien wykonać lub wydać lek w dawce maksymalnej. Oczywiście należy uwzględnić drogę i częstotliwość podania leku.

W wykazie podane są:

• nazwa substancji po łacinie;
• droga podania;
• dawki zwykle stosowane (zalecane) i maksymalne (jednorazowa i dobowa) wyrażone w gramach (g) lub miligramach (mg), miliekwiwalentach (mEq), stężenie w procentach (%);
• działanie i/lub zastosowanie – informacyjnie podane jest najczęstsze; substancja może mieć też inne działanie i zastosowanie.

Należy zaznaczyć, że dawki zwykle stosowane (zalecane) mają charakter orientacyjny. Lekarz za każdym razem, indywidualnie dostosowuje dawkę do chorego, jego stanu zdrowia, wieku, płci, masy ciała i chorób towarzyszących.

W przypadku zewnętrznej drogi podania leku w większości przypadków podano w wykazie zakres zalecanych stężeń, zwykle nie podaje się dawek maksymalnych.

Przy wykonaniu leku recepturowego ważne jest, aby nie przekroczyć dawki maksymalnej substancji leczniczej. Podane w Farmakopei dawki maksymalne są największymi stosowanymi w lecznictwie. Dawki maksymalne określone zostały dla substancji z grupy środków odurzających (Wykaz N), substancji bardzo silnie działających (Wykaz A) oraz silnie działających (Wykaz B). Należy zaznaczyć, że są substancje nie należące do wyżej wymienionych wykazów (bezwykazowe), które maja ustalone dawki maksymalne np:

• Bromek amonu – dawka doustna, maks. dobowa – 0,5g
• Bromek sodu – dawka doustna, maks. dobowa – 1,0g
• Bromek potasu – dawka doustna, maks. dobowa – 1,0g
• Chlorek wapnia – dawka doustna, maks.jednorazowa i dobowa – 1,0g
• Pepsyna – dawka doustna, maks. jednorazowa – 0,5g i dobowa – 1,5g
• Jodek potasu – dawka doustna, maks. jednorazowa – 2,0g i dobowa – 6,0g
• Kwas acetylosalicylowy – dawka doustna, maks. jednorazowa – 1,0g i dobowa – 3,0g
• Węglan magnezu – dawka doustna, maks. jednorazowa – 2,0g i dobowa – 6,0g

Oprócz głównych tomów Farmakopei ważne jest zapoznanie się z Suplementami w celu uwzględnienia zmian i poprawek w nich zawartych. Na przykład – w Suplemencie Farmakopei Polskiej X 2015 dołączono erratę, która koryguje dawki maksymalne substancji Sildenafili citras (stosowana w leczeniu zaburzeń erekcji – dawka maksymalna jednorazowa i dawka maksymalna dobowa – 0,1 g). Sildenafil możemy spotkać w recepturowych proszkach nasercowych dla dzieci. W FP X jest napisane, że aktualny wykaz zastępuje wykazy dawek wcześniej opublikowanych.

Jak należy postąpić w przypadku braku dawek maksymalnych substancji leczniczej w aktualnym wykazie? Jest to niestety częsty i „odwieczny” problem. Nie ma wykładni pisemnej, co w tym przypadku zrobić. Powszechnie wiadomo, że należy skorzystać z wykazów w poprzednich Farmakopeach lub dawek podanych przy monografiach szczegółowych. Największy problem mają farmaceuci, którzy dysponują tylko aktualną Farmakopeą. Bezcenna jest w tym przypadku pomoc koleżeńska lub kontakt z pracownikami Zakładu Farmacji Stosowanej. Chcąc ułatwić pracę przy sporządzaniu leku recepturowego, poniżej podajemy dawki maksymalne najczęściej stosowanych substancji leczniczych w recepturze aptecznej.

Wybrane substancje stosowane doustnie FP X

* Jeśli preparat zawiera więcej niż jedną sól bromkową, maksymalna łączna dawka dobowa wynosi 1.0 g (w tym bromku amonowego max. 0.5 g)

Wybrane substancje stosowane doustnie FP VI

Wybrane substancje stosowane doustnie FP IV

mgr farm. Edyta Banaczkowska-Duda,

mgr farm. Agnieszka Chodkowska

Zakład Farmacji Stosowanej,

Warszawski Uniwersytet Medyczny

agnieszka.chodkowska@wum.edu.pl,

ebanaczkowska@wum.edu.pl

Piśmiennictwo:

1. Farmakopea Polska IV – X.
2. Dzienniki Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.