Wybierając tłuszcze warto sięgać po tłuszcze roślinne – oleje, bogate w cenne dla zdrowia składniki. Bardzo popularne stały się czyste oleje pozyskiwane z egzotycznych roślin najdalszych zakątów świata. Jednak rośliny naszego kraju również stanowią źródło takich składników, a naszym rodzimym dobrem są m.in. olej lniany czy z olej z wiesiołka. Oleje te kryją w sobie bogactwo związków, których właściwości mogą być wykorzystywane zarówno w różnych dziedzinach medycyny jak i kosmetologii, mogą być stosowane wewnętrznie jak i zewnętrznie, służąc pielęgnacji nie tylko zdrowia, ale i urody.
Len i wiesiołek
Len jest rośliną jednoroczną, wywodzącą się z rodziny lnowatych – Linaceae. Wyróżnia się około dwieście różnych gatunków lnu. W Polsce występuje sześć z nich, spośród których len zwyczajny (Linum usitatissinum) ma największe znaczenie dla przemysłu. Uprawiany jest on w dwóch formach użytkowych – włóknistej i oleistej. Już starożytne cywilizacje, takie jak Egipt czy Grecja, doskonale znały możliwości wykorzystania lnu, jako surowca do produkcji włókien, jak również produktu spożywczego. Obecnie len jest wykorzystywany w przemyśle farmaceutycznym, chemicznym, spożywczym, papierniczym i tekstylnym. Na dzień dzisiejszy len uprawiany jest w około pięćdziesięciu krajach.
Wiesiołek, z którego pozyskuje się olej to wiesiołek dwuletni (Oenothera biennis) oraz wiesiołek dziwny (Oenothera paradoxa), należące do rodziny wiesiołkowatych (Oenotheraceae). Pełna nazwa oleju z wiesiołka brzmi – olej wiesiołkowy z bezpośredniego tłoczenia. W naszym kraju występuje około trzydziestu gatunków, ale najpopularniejsze i wykorzystywane w przemyśle, są wymienione powyżej dwa gatunki. Największą ilością nasion może pochwalić się wiesiołek dwuletni.
Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe – NNKT
Najbardziej istotnym elementem każdego tłuszczu są kwasy tłuszczowe. Ze strony chemicznej składają się one z łańcucha węglowego, na końcu którego znajduje się grupa karboksylowa (–COOH). Kwasy tłuszczowe znajdujące się powszechnie w pożywieniu zbudowane są z 14-24 atomów węgla. Obecność podstawnika lub wiązania podwójnego w łańcuchu węglowym oznacza się poprzez numer węgla zarówno z jednej, jak i drugiej strony cząsteczki. Dlatego wyróżnia się kwasy „n” lub omega – ω – koniec przy grupie -CH3 bądź też Δ – koniec przy grupie -COOH.
Cząsteczka kwasu tłuszczowego, w którego składzie występują tylko wiązania nasycone stanowi kwas nasycony (SFA – z ang. saturated fatty acids). Natomiast, gdy kwas zawiera w swojej budowie przynajmniej jedno wiązanie nienasycone, jest on zaliczany do kwasów nienasyconych. Jedno takie wiązanie posiadają kwasy mononienasycone (MUFA – z ang. monounsaturated fatty acids). Kwasy wielonienasycone (PUFA – z ang. polyunsaturated fatty acids) zawierają w sobie więcej niż jedno wiązanie podwójne.
Obecność wiązania podwójnego w cząsteczce kwasu tłuszczowego pozwala na wystąpienie izomerii przestrzennej cis lub trans. Kwasy tłuszczowe znajdujące się w żywności wykazują zazwyczaj izomerię cis, co przedstawia się w taki sposób, iż podstawniki przy węglach, które łączy wiązanie podwójne, znajdują się po tej samej stronie wiązania. W przypadku izomerii trans, podstawniki takie zajmują przeciwległe do siebie położenie.
Miejsce występowania wiązania podwójnego w łańcuchu węglowym kwasu określa, do której rodziny należy dany kwas. Tak więc wyróżnia się kwasy tłuszczowe n-3, n-6, n-7 i n-9, co znaczy, że pierwsze wiązanie podwójne w cząsteczce znajduje się przy węglu 3, 6, 7 lub 9, itd., licząc od -CH3, czyli od n-końca.
Kwasy należące do rodziny n-3 i n-6 są kwasami egzogennymi. Oznacza to, że organizm nie potrafi ich sam syntetyzować. Muszą zostać przyjęte z zewnątrz, wraz z pokarmem. Tak dostarczone kwasy, ulegają w organizmie licznym przemianom, które prowadzą do powstania kwasów dwudziestowęglowego (eikozaenowego), a także dwudziestodwuwęglowego (dokozaheksaenowego) kwasu n-3.
Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT) stanowią bardzo ważną część codziennej diety, z tego względu, że biorą udział w licznych procesach fizjologicznych żywego organizmu. Przede wszystkim stanowią substraty w procesie tworzenia się eikozanoidów – substancji biologicznie aktywnych, wśród których znajdują się prostaglandyny, prostacykliny, leukotrieny, tromboksany i lipoksyny. Substancje te wywierają silny wpływ na czynność układu sercowo-naczyniowego. Prostacykliny powodują rozszerzenie wieńcowych naczyń krwionośnych oraz zwiększają siłę, z jaką kurczy się mięsień sercowy. Tromboksany z kolei powodują agregację płytek krwi, prowadząc tym samym do wystąpienia zakrzepów. Przy spożywaniu NNKT, bardzo ważne jest, aby zachować odpowiednią proporcję kwasów omega-6 do kwasów omega-3, a mianowicie < 5:1. Ponadto, ze względu na liczne występowanie wiązań podwójnych w cząsteczkach, kwasy nienasycone dość łatwo ulegają procesom oksydacji, co prowadzi do powstania toksycznych dla organizmu nadtlenków kwasów tłuszczowych. Aby uchronić się przed tym zjawiskiem, duża ilość spożywanych nienasyconych kwasów tłuszczowych obowiązkowo powinna wiązać się z dostarczaniem antyoksydantów.
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe rodziny n-3
Kwas linolenowy (ALA) jest pierwotnym przedstawicielem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych n-3. Do form biologicznie aktywnych tych kwasów zaliczany jest kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA) a także ich pochodne, a mianowicie – eikozanoidy i dokozanoidy. Największe źródło kwasu linolenowego stanowią oleje roślinne, a przede wszystkim olej lniany.
EPA bierze udział w syntezie DHA, i jednocześnie jest substratem do tworzenia eikozanoidów – cząsteczek warunkujących procesy przeciwzapalne w organizmie. Dużą ilość DHA zaobserwowano w niektórych obszarach mózgu, siatkówce, mięśniu sercowym. Oba kwasy – EPA i DHA niezbędne są do prawidłowego rozwoju płodu.
Kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 wpływają korzystnie na układ sercowo-naczyniowy, pod względem pierwotnej jak i wtórnej profilaktyki. Miedzy innymi, obniżają ciśnienie krwi, zmniejszają poziom trójglicerydów, działają przeciwzakrzepowo. Wpływają także pozytywnie na układ immunologiczny, ponieważ hamują syntezę mediatorów stanu zapalnego, a stymulują proces tworzenia się cytokin przeciwzapalnych. Zmniejszają prawdopodobieństwo wystąpienia alergii. Działanie ich w porównaniu do kwasów z rodziny n-6 jest stosunkowo słabsze.
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe rodziny n-6
Głównym reprezentantem rodziny wielonienasyconych kwasów tłuszczowych n-6 jest kwas linolowy (LA) i kwas γ-linolenowy (GLA), którego istotnym źródłem jest olej z wiesiołka. Kwas linolowy wbudowuje się w ceramidy pełniące rolę „uszczelniacza skóry”, stanowiąc w ten sposób barierę chroniącą przed nadmierną utratą wody. Dobroczynnie wpływają na stan skóry, przyspieszają jej regenerację, gojenie ran, odnowę naskórka. Deficyt tych kwasów prowadzi do zapoczątkowania procesu keratynizacji, która dalej prowadzi do pojawienia się stanów zapalnych skóry i zaskórników. Skóra narażona na takie zjawiska jest sucha, łuszcząca się, pozbawiona odporności i mało elastyczna. Kwasy wywodzące się z tej rodziny również mają znaczący wpływ na fizjologię układu sercowo-naczyniowego, z tym, że skutki ich działania dotyczą przede wszystkim profilu lipidowego.
Jak wspomniano powyżej, ważne jest, aby była zachowana odpowiednia proporcja pomiędzy kwasami z rodzin n-3 i n-6. Jest to istotne z tego względu, że kwasy ALA i LA konkurują ze sobą o te same enzymy w przemianach metabolicznych. Zaznaczyć trzeba także, że większe powinowactwo do tych enzymów wykazują kwasy n-3. Relacje pomiędzy rodzinami tych kwasów można kontrolować za pomocą odpowiedniej diety.
Właściwości terapeutyczne oleju z wiesiołka
Zawarte w oleju z wiesiołka wielonienasycone kwasy tłuszczowe wpływają korzystnie na wiele procesów fizjologicznych, w tym hamują procesy starzenia organizmu. Olej ten jest także ważnym źródłem przeciwutleniaczy, gdyż zawiera witaminę E. Powszechnie wykorzystywany jest w leczeniu wszelkich chorób dermatologicznych: między innymi skutecznie radzi sobie z atopowym zapaleniem skóry (spowodowanym przez alergię pokarmową), przynosi ulgę w takich dolegliwościach jak świąd, suchość skóry, zmiany rumieniowe, łojotokowe zapalenie skóry (występujące szczególnie u niemowląt), łuszczyca, grzybica skóry czy egzema. Ponadto jest on również pomocny w terapii miażdżycy. Znacząco wpływa na stężenie cholesterolu we krwi, zmniejszając jego poziom. Hamuje także procesy agregacji płytek, działając w ten sposób przeciwzakrzepowo; zmniejsza również ciśnienie krwi. Dobroczynne działanie oleju z wiesiołka można także wykorzystać w chorobach układu nerwowego. Wykazuje bowiem korzystny wpływ podczas terapii neuropatii cukrzycowej, demencji starczej i depresji. Działa leczniczo w stwardnieniu rozsianym, przewlekłej pobudliwości nerwowej i syndromie przewlekłego zmęczenia. Olej może stać się także nieocenioną pomocą dla osób cierpiących z powodu przewlekłego stresu i napięcia, które przyczyniają się do trudności w zasypianiu i koncentracji w ciągu dnia. Poprawia także stan zdrowia u osób borykających się z chorobą Alzheimera. Dodatkowo, może okazać się także przydatny w leczeniu uszkodzeń mózgu, spowodowanych długotrwałym spożywaniem alkoholu.
Olej wiesiołkowy powinien być spożywany codziennie przez osoby borykające się z osłabieniem odporności w czasie trwania infekcji przeziębieniowych, w tym także grypowych. Po ten właśnie olej powinny również sięgnąć kobiety w każdym wieku, szczególnie zaś w okresie rozrodczym, starające się o zajście w ciążę, jak i te narażone na problemy podczas okresu przekwitania, w tym dotyczące osteoporozy.
Należy jednak pamiętać, że olej wiesiołkowy zawiera bardzo dużo kwasów z rodziny omega-6. Nadmierna jego konsumpcja może niestety doprowadzić do zaburzeń w całym organizmie. Wśród tych nieprawidłowości mogą wystąpić stany zapalne, obniżenie sprawności układu immunologicznego, podwyższenie ciśnienia krwi, podrażnienie układu trawiennego czy przyrost masy ciała. Pacjenci, którzy rutynowo zażywają lekarstwa mające na celu rozrzedzenie krwi czy niwelujące zbyt wysokie ciśnienie krwi, przed włączeniem do diety oleju wiesiołkowego, powinni koniecznie skonsultować to ze swoim lekarzem. Długotrwałe spożywanie oleju z wiesiołka niesie ryzyko interakcji z antykoagulantami i lekami przeciwpłytkowymi, ponieważ olej ten zawiera w sobie wysoką zawartość GLA, który wykazuje właściwości obniżające krzepliwość krwi. Osoby przed zabiegami chirurgicznymi powinny całkowicie wyeliminować go z diety. Olej z wiesiołka może także zwiększyć ryzyko wystąpienia napadu padaczkowego.
Właściwości terapeutyczne oleju lnianego
Olej lniany, dzięki zawartym w nim nienasyconym kwasom tłuszczowym n-3, skutecznie radzi sobie z problemami zdrowotnymi, wynikającymi z nieprawidłowości w stężeniu cholesterolu. Zwiększa między innymi stężenie „dobrego cholesterolu”- HDL (z ang. high-density lipoprotein), zmniejsza natomiast poziom LDL (z ang. low-density lipoprotein) zapobiegając tym samym incydentom zawałów serca i wspomagając pracę mięśnia sercowego. Olej rozszerza naczynia krwionośne, co przekłada się na zmniejszenie ciśnienia krwi, a tym samym zapobiega wystąpieniu nadciśnienia. Zwiększając poziom prostacyklin i zmniejszając stężenie tromboksanów, wykazuje działanie przeciwzakrzepowe, dlatego jest wskazany w prewencji ataków serca i udarów. Opóźnia rozwój choroby wieńcowej. Hamując odpowiedzi immunologiczne, łagodzi procesy alergiczne i zapalne, w tym wynikające z etiologii bakteryjnej i wirusowej. Olej lniany wykazuje również działanie przeciwnowotworowe. Zawarte w nim kwasy omega-3, hamują także rozwój cukrzycy typu II. Wykazano, że niski poziom kwasów z tej właśnie rodziny powoduje wzrost oporności na insulinę komórek mięśni szkieletowych. Ponadto, olej lniany wywiera wpływ na procesy metaboliczne – przyspieszając je, co jest wykorzystywane przy terapii niedoczynności tarczycy, a także przeciwdziała rozwojowi otyłości, ponieważ hamuje proces lipogenezy.
Obecność oleju lnianego w diecie polecana jest szczególnie osobom starszym, intensywnie pracującym umysłowo oraz sportowcom. Zapewnia on źródło energii jak również wspomaga odporność organizmu.
Bardzo ważnym składnikiem oleju lnianego są fitosterole. W oleju lnianym występują one jako lignany. Oprócz tego, że zmniejszają poziom „złego cholesterolu”, to wywierają działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwnowotworowe i przeciwwrzodowe, a także antyoksydacyjne. Fitoestrogeny, bo też tak możemy nazywać roślinne sterole, mogą posłużyć pomocniczo w leczeniu objawów menopauzy oraz działać hepatoprotekcyjnie. Przyspieszają one także proces różnicowania się komórek kościotwórczych (osteoblastów), biorą udział w syntezie kolagenu. Dlatego mogą być śmiało wykorzystywane w profilaktyce osteoporozy. Lignany słyną także ze swoich właściwości unieszkodliwiania wolnych rodników, które przyczyniają się do powstawania nowotworów. Ponadto lignany regulują skuteczność aromatazy. Zaburzona funkcja tego enzymu prowadzi do otyłości i ginekomastii. Lignany wykazują także działanie hamujące 5-alfa-reduktazę – enzymu biorącego udział w przekształcaniu testosteronu w dihydrotestrosteron (DHT), odpowiedzialnego za łysienie u mężczyzn oraz rozrost prostaty.
Olej lniany wzmacnia błony śluzowe zabezpieczając przed wystąpieniem hemoroidów, oraz obniża ciśnienie śródgałkowe – zapobiegając tym samym wystąpieniu jaskry.
Olej lniany cieszy się dużą popularnością w zabiegach kosmetycznych. Może być stosowany bezpośrednio na skórę – w przypadku wystąpienia oparzeń, odleżyn, odmrożeń – przyspiesza gojenie ran. Jako środek przeciwzapalny i regulujący pracę gruczołów łojowych, wykorzystywany jest do pielęgnacji cery tłustej, zanieczyszczonej, ze skłonnościami do trądziku i zmian zapalnych. Wykazuje również działanie antybakteryjne w pielęgnacji cery problematycznej, odblokowuje pory. Jako środek łagodzący podrażnienia, przyspiesza procesy naprawcze skóry i skutecznie przywraca jej zdrowy wygląd. Należy podkreślić, że jest przy tych zabiegach bardzo dobrze tolerowany. Olej lniany sprawdza się świetnie, jako środek nawilżający usta. Wchodzi w skład wielu znanych preparatów do pielęgnacji skóry.
Olej z wiesiołka dobrze radzi sobie z cerą problematyczną, skłonną do trądziku, łuszczycy. Pielęgnuje skórę suchą z występującymi stanami zapalnymi. Okazuje się być także pomocny w terapii dermatozy okołoustnej. Olej z wiesiołka wzmacnia również włosy zniszczone przez liczne zabiegi, takie jak farbowanie czy modelowanie oraz dobroczynnie działa na paznokcie, sprawiając, że stają się one mniej łamliwe.
Kwas GLA, znajdujący się w oleju wiesiołkowym, wykazuje działanie pielęgnujące na skórę, w zależności, w jakiej formie zostanie wykorzystany: podany doustnie – trafia do skóry właściwej, wzmacnia jej elastyczność i chroni przed odwodnieniem, a zastosowany zewnętrznie przechodzi do warstwy rogowej naskórka wypełniając przestrzenie międzykomórkowe i tworząc jednocześnie barierę trudno przepuszczalną dla drobnoustrojów, grzybów i toksyn.
Jak spożywać i przechowywać oleje?
Zaprezentowane oleje produkowane są metodą „tłoczenia na zimno”, podczas której temperatura nie przekracza 50°C. Aby oleje zachowały swoje zdrowotne właściwości, powinny być spożywane na zimno. Nie należy ich podgrzewać, ani wykorzystywać do smażenia potraw. Wysoka temperatura prowadzi do ich utlenienia, przez co oleje tracą swoje właściwości lecznicze, a nawet mogą stać się toksyczne. Pamiętajmy, aby, przechowywać je w lodówce.
Przy wyborze oleju lnianego czy wiesiołkowego, ważne jest, by zwrócić uwagę na etykietę, aby był na niej wyraźnie zaznaczony sposób, w jaki otrzymano olej. Powinien być on tłoczony na zimno. Jest to bardzo istotna informacja, ponieważ takie właśnie oleje będą zawierały w sobie najcenniejsze dla zdrowia komponenty.
Zaleca się spożywać w ciągu dnia maksymalnie 6-8 gramów oleju z wiesiołka dziennie. Jeśli chodzi o olej lniany, zalecana ilość to 2-4 łyżki dziennie.
Podsumowanie
Właściwości zdrowotne, którymi cechują się oleje lniany i z wiesiołka, niewątpliwie zachęcają do jak najczęstszego sięgania po nie. Zawarte w nich cenne składniki przyczyniają się do zachowania zdrowia oraz pierwotnej i wtórnej profilaktyki wielu schorzeń. Są również nieocenione w pielęgnacji skóry. Stosowane z rozwagą stanowią naturalne źródło zdrowia i witalności. Stanowią świetną alternatywę dla żywności i kosmetyków zawierających w swoim składzie syntetyczne substancje chemiczne.
dr n. farm. Jolanta Orzelska-Górka
Aleksandra Siemionek
Piśmiennictwo:
- Bałasińska B., Jank M., Kulasek G. Właściwości i rola wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w utrzymaniu zdrowia ludzi i zwierząt. Życie weterynaryjne 2010, 85(9).
- Bartowski L. Nasiona lnu – naturalne źródło zdrowia i urody, Chemik 2013, 3, 186-191.
- Kaźmierska A., Bolesławska I., Przysławski J. Wpływ wielonienasyconych kwasów tłuszczowych na skórę ze szczególnym uwzględnieniem kwasu gamma-linolenowego. Nauka. Przyroda. Technologie. 2017 (11).
- Kostuch R., Misztal A., Stanowisko wiesiołka dwuletniego w tokarni na wyżynie małopolskiej, Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich. Nr 1/2005
- https://olejenazdrowie.pl/olej-z-wiesiolka-wlasciwosci-zastosowanie/ dostęp z dn. 22.09.2018 r.
