Nasiona chia jako element żywności funkcjonalnej. Korzyści i zagrożenia.

W czasach prekolumbijskich był to jeden z podstawowych pokarmów kilku cywilizacji Ameryki. Tenochtitlan, stolica Imperium Azteków, otrzymywała 5-15 000 ton chii rocznie jako hołd od podbitych narodów. Nasiona te były również wykorzystywane jako ofiara dla bogów azteckich. Do celów spożywczych nasiona prażono i mielono lub namaczano w wodzie i pito jako napój. Olej wyciskany z nasion służył do produkcji farb i leków.

Salvia hispanica należy do rodziny jasnowatych Labiatae – pochodzi z Meksyku i z Gwatemali. Kwiaty tej rośliny wykształcają oleiste nasiona o długości około kilku milimetrów, mające owalny i lekko spłaszczony kształt, w kolorze białym, brązowym, szarym lub czarnym. Nasiona są bardzo stabilne w warunkach przechowywania, ponieważ nie są wysoce higroskopijne. Obecnie spożywane są w Meksyku, Ameryce Południowej i południowo-zachodnich Stanach Zjednoczonych.

Skład nasion jest zmienny i zależy od regionu, w którym rosną – najlepsze warunki do rozwoju to regiony tropikalne i subtropikalne, ale można ją również uprawiać w łagodnym klimacie. Różnice w środowisku, zmiany klimatyczne, dostępność składników odżywczych, rok uprawy czy warunki glebowe odgrywają kluczową rolę w poziomie składników odżywczych. Na przykład zawartość białka spada wraz ze wzrostem temperatury. Parametr ten w dużym stopniu wpływa na rodzaj kwasu tłuszczowego powstającego w oleju. Na rynek europejski, w tym polski, nasiona chia importowane są głównie z Paragwaju, Argentyny, Boliwii, Peru i Meksyku, w mniejszych ilościach także z Australii, Nikaragui i Ekwadoru.

Białko w nasionach chia

Zawartość białka w nasionach szałwii waha się w granicach 16-23% i zależy od czynników środowiskowych, ale jest wyższa niż w zbożach. Brak glutenu powoduje, że nasiona mogą być wykorzystane w diecie osób chorujących na celiakię. Głównym białkiem w nasionach szałwii są prolaminy (538 g/kg białka surowego), a następnie gluteliny (230 g/kg białka surowego), globuliny (70 g/kg białka surowego) i albuminy (39 g/kg białka surowego). Badania składu aminokwasowego wykazały obecność 9 z nich (fenyloalaniny, izoleucyny, leucyny, metioniny, treoniny, lizyny, tryptofanu, waliny i histydyny), ponadto w dużych ilościach obecne są:

• kwas glutaminowy (123 g/kg surowego białka) – główny neuroprzekaźnik pobudzający ośrodkowy układ nerwowy;

• arginina (80,6 g/kg surowego białka) – pełniąca ważne funkcje w metabolizmie organizmu, poprawia funkcje sercowo-naczyniowe, immunologiczne, trawienne, reguluje stan zapalny;

• kwas asparaginowy (61,3 g/kg surowego białka) bierze udział w syntezie argininy, puryn, ułatwia zapamiętywanie, uczenie się, zwiększa koncentrację;

Ze względu na obecność wszystkich aminokwasów niezbędnych nasiona szałwii mogą stanowić ważny składnik diet wegetariańskich.

Zawartość błonnika w nasionach chia

Błonnik pokarmowy jest mieszaniną związków składających się z roślinnych polimerów węglowodanowych, zarówno oligosacharydów, jak i polisacharydów. Ze względu na małą ilość spożycia błonnika w krajach rozwiniętych Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ustaliła dzienne spożycie błonnika na poziomie 27–40 g/dobę. Nasiona chia zawierają od 34 do 40 g/100g błonnika pokarmowego i wartość ta jest dwukrotnie większa niż w otrębach, 4-5 krotnie wyższa niż w komosie ryżowej, amarantusie czy migdałach.

Dwie łyżki stołowe (około 10 g) chia odpowiada 1/3 zalecanej dziennej dawki błonnika. Błonnik dzieli się na frakcję rozpuszczalną w wodzie – SDF Soluble Dietary Fiber (pektyny, gumy, beta glukan, inulina) i nierozpuszczalną IDF – Insoluble Dietary Fiber (celuloza, ligniny, hemiceluloza). Z punktu widzenia żywieniowego, ważne w diecie są prawidłowe proporcje błonnika SDF i IDF, które powinny wynosić 1:4 do 1:3. W przypadku nasion chia błonnik IDF jest frakcją dominującą i stanowi ok. 85% całkowitej zawartości błonnika w nasionach.

Błonnik pokarmowy zawarty w nasionach chia może znaleźć zastosowanie w dietoterapii chorób metabolicznych, takich jak: zaparcia, otyłość, cukrzyca, miażdżyca, choroby nowotworowe układu pokarmowego. Spożywanie błonnika pokarmowego wiąże się ze zwiększeniem sytości po posiłku i zmniejsza późniejszy głód. Głównym składnikiem IDF są ligniny, które stanowią do 39-41% błonnika całkowitego TDF (Total Dietary Fiber), chronią tłuszcze nienasycone i związki przeciwutleniające w nasionach szałwii, budując silną i odporną strukturę.

Jakie witaminy, składniki mineralne można znaleźć w nasionach chia?

Witaminy i minerały są niezbędne do wzrostu i prawidłowego funkcjonowania organizmu. Odpowiednia podaż tych pierwiastków umożliwia optymalną kontrolę ilości hormonów, regulatorów wzrostu oraz różnicowanie komórki i tkanki. Chronią one również organizm przed stresem oksydacyjnym.

Nasiona szałwii dostarczają witamin z grupy B: tiaminy (0,62 mg/100 g), ryboflawiny (0,17 mg/100 g), niacyny (883 mg/100 g) i kwasu foliowego (49 mg/100 g).

Silnymi przeciwutleniaczami występującymi w chia są tokoferole. Ich ogólna ilość wynosi 446 mg/kg tłuszczu nasion chia z czego w największej ilości występuje γ-tokoferol – 422 mg/kg. Kwasy tłuszczowe wielonienasycone obecne w nasionach chia są podatne na procesy oksydacyjne, obecność przeciwutleniaczy takich jak tokoferole zapewnia im stabilność.

Chia jest źródłem składników mineralnych. Zawiera 6, 11 i 4 razy więcej wapnia, fosforu i magnezu niż mleko krowie, wartości też są również wyższe niż w pszenicy, ryżu, owsie czy kukurydzy. Poziom makroskładników w chia wynosi: wapń 631, potas 407, magnez 335, fosfor 860 mg/100 g, mikroskładników: selen 55,2, miedź 0,924, żelazo 7,72, mangan 2,72, molibden 0,2, sód 16 i cynk 4,58 μg/100 g.

Nasiona chia jako źródło tłuszczów

Tłuszcze to źródło energii niezbędnej do prawidłowego rozwoju i utrzymania funkcji życiowych organizmu, są składnikami układu nerwowego, regulują funkcje fizjologiczne, tworzą elementy strukturalne błon komórkowych. Dostarczają kwasów tłuszczowych w tym niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), które musimy przyjmować z pożywieniem.

NNKT są prekursorami eikozanoidów, grupy związków warunkujących homeostazę ustroju, do których należą tromboksany, prostaglandyny i leukotrieny. Nasiona chia zawierają 25-40% tłuszczu, z czego większość to wielonienasycone kwasy tłuszczowe, z rodziny omega-3: kwas alfa-linolenowy śr. 64% i omega-6: kwas linolowy śr. 19%. Zawartość kwasu alfa-linolenowego w nasionach w znacznym stopniu zależy od stadium rozwojowego, w nasionach w pełni dojrzałych ilość ta obniża się.

W organizmie pod wpływem elongazy i destaurazy z kwasu α-linolenowego powstają aktywne biologicznie długołańcuchowe kwasy tłuszczowe, takie jak kwas eikozapentaenowy (EPA) oraz dokozaheksaenowy (DHA) z kwasu linolowego kwas arachidonowy. Metabolity kwasów omega-3 wywierają działanie przeciwzapalne oraz hamują agregację płytek krwi, wpływają na prawidłowy rozwój układu nerwowego. Eikozanoidy powstałe z kwasu arachidonowego (AA) w małych ilościach posiadają wysoką aktywność biologiczną, produkowane w nadmiarze działają prozakrzepowo, prozapalnie, powodują poliferację komórek nowotworowych.

Prawidłowy stosunek podaży omega-6 do omega-3 w diecie wynosi 4–5:1 (ilości te są zachowane w nasionach chia). Zbyt wysokie spożycie kwasów omega-6 może jednak przyczynić się do rozwoju wielu chorób cywilizacyjnych. Nasiona chia mogą więc uzupełniać niedobór kwasów omega-3 w diecie.

Álvarez-Chávez i współpracownicy zbadali ilość i skład steroli w tłuszczu nasion szałwii pochodzących z dwóch rejonów Meksyku. Łączna ilość fitosteroli w oleju wynosiła 8.15±2.12 i 12.6±3.80 g/kg , w zależności od regionu. Głównym składnikiem był beta-sitosterol, który stanowi około 60% tej puli. Obecność fitosteroli w diecie zapobiega rozwojowi miażdżycy naczyń krwionośnych, przy czym największą część powinien zajmować β-sitosterol (65%).

Nasiona chia są doskonałym źródłem antyoksydantów.

Nadmiar wolnych rodników w organizmie człowieka może prowadzić do wielu uszkodzeń oksydacyjnych m.in. błon biologicznych i materiału genetycznego. Stres oksydacyjny może powodować rozwój wielu chorób – cukrzycy, miażdżycy, zakrzepicy czy nowotworów. W walce z wolnymi rodnikami pomagają antyoksydanty obecne w wielu roślinach. Należą do nich polifenole – wtórne metabolity roślin.

Nasiona chia są doskonałym źródłem przeciwutleniaczy – związków fenolowych występujących w roślinie w postaci wolnej lub związane z cukrami za pomocą wiązań glikozydowych, co zwiększa ich rozpuszczalność w wodzie. Ayerza wyizolował z nasion szałwii: kwas chlorogenowy, kofeinowy, kwercetynę i kempferol. Badania dotyczące aktywności przeciwutleniającej potwierdziły silne hamowanie wolnych rodników. Obecność polifenoli chroni roślinę przed stresem oksydacyjnym. W nowszych badaniach Martinez-Cruz & Paredes-Lopez w ekstraktach z chia stwierdzono i oznaczono ilościowo związki fenolowe t.j.: kwas rozmarynowy, protokatechinowy, kofeinowy, galusowy oraz daidzeinę. Dodatkowo wykryto kwas ferulowy, genistynę, glicyteinę i genisteinę. Spośród wykrytych związków najliczniejszym przeciwutleniaczem był kwas rozmarynowy (0,9267 mg/g). Nasiona chia ze względu na wysoką aktywność antyoksydacyjną mogą być wprowadzone do diety człowieka.

Miejsce nasion chia w żywieniu człowieka

Prawidłowe żywienie odgrywa ogromną rolę w prewencji wielu chorób cywilizacyjnych. Coraz częściej poszukujemy nowych składników żywności, które chroniłyby przed chorobami i poprawiały ogólny stan zdrowia. Nasiona chia ze względu na wysoką zawartość przeciwutleniaczy, białka, składników mineralnych, witamin, błonnika oraz kwasów omega-3 i omega-6 w prawidłowej proporcji stanowią ważny składnik żywności funkcjonalnej. Dostępne badania dotyczące oceny działania nasion chia na organizm człowieka wykazują możliwą skuteczność w leczeniu chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy czy dyslipidemii.

Jednak badania kliniczne dotyczące bezpieczeństwa i działania nasion szałwii są nadal ograniczone, a wyniki tych badań nie są rozstrzygające. Ponadto występują różnice w czasie trwania doświadczeń i ilościach oraz formach nasion szałwii, które mogą być mielone, pełne nasiona czy wypiekane w chlebie. Badania są często przeprowadzone na małych grupach osób i brak jest dokładnych opisów dotyczących warunków randomizacji i ślepych prób.

Nasiona chia w badaniach naukowych

Nieman i współpracownicy wykonali badania na grupie 76 osób obu płci, ale o szerokim przedziale wiekowym i różnej fizjologii (20-70 lat). Pacjenci otrzymywali 50 g nasion chia namoczonych w wodzie. Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic w obniżeniu masy ciała, stężeniu lipoprotein w osoczu czy zmniejszenia ciśnienia tętniczego. Aby zminimalizować te różnice naukowcy zbadali 56 kobiet w wieku meno i postmenopauzalnym z nadwagą, które spożywały 25g/dobę zmielonych i całych nasion chia. W grupie otrzymującej zmielone nasiona zaobserwowano zwiększenie w osoczu stężenia ALA o 58% i kwasu eikozapentaenowego (EPA) o 39% w porównaniu ze spożywaniem całych nasion. W obu grupach nie doszło jednak do spadku masy ciała. Podobne wyniki otrzymał Jin i współpracownicy.

Leczenie cukrzycy to również ograniczenie głównych czynników ryzyka chorób układu krążenia (CVD), takich jak podwyższone ciśnienie krwi i dyslipidemia oraz pojawienie się markerów prozapalnych i prozakrzepowych. W badaniach przeprowadzonych w St. Michael Hospital w Toronto uczestniczyło 20 osób z kontrolowaną cukrzycą typu 2. Suplementacja nasionami chia (37g/dzień) przez 12 tygodni spowodowała poprawę ciśnienia tętniczego, koagulacji i markerów zapalnych w stosunku do wyjściowych wartości. Nie stwierdzono negatywnego wpływu na poziom glukozy na czczo.

Włączenie zmielonych nasion lub pieczywa z dodatkiem chia do diety osób zdrowych (badania z udziałem 11 osób) spowodowało zmniejszenie glikemii poposiłkowej i wystąpienie uczucia sytości. Czynnikami powodującymi ten efekt był wysoki poziom błonnika pokarmowego, wapnia, magnezu i przeciwutleniaczy.

W badaniach Poudyal i współpr. na szczurach, oceniano przez 8 tygodni wpływ nasion chia na zmiany metaboliczne, sercowo-naczyniowe, schorzenia wątroby spowodowane dietą wysokowęglowodanową i wysokotłuszczową. Dodatek do diety nasion chia spowodował poprawę wrażliwości na insulinę i tolerancję glukozy, zmniejszył stłuszczenie wątroby i zwłóknienie serca. Nie zaobserwowano zmian w profilu lipidowym i ciśnieniu krwi.

Wyniki innych badań przeprowadzonych na samcach szczurów Wistar wykazały, że dodatek nasion chia miał wpływ na zmniejszenie poziomu trójglicerydów i zwiększenie poziomu cholesterolu HDL oraz redukcję poziomu kwasów omega-6.

Fernandez i in. badali wpływ nasion chia na układ odpornościowy 23-dniowego samca szczura odłączonego od matki. Badano grasicę i stężenie IgE w surowicy. Próbę prowadzono przez miesiąc, szczury podzielono na trzy grupy – jedną grupę karmiono zmielonymi nasionami chia 150 g/kg diety, drugą olejem chia 50 g/kg diety, a trzecia stanowiła grupę kontrolną. Dieta była tak dobrana, że miała podobne stężenie kwasu alfa-linolenowego. Po zakończeniu fazy karmienia, po 4 godzinach postu, mierzono masę ciała wszystkich trzech grup i analizowano stężenie IgE we krwi (ng/ml). Stężenie IgE było znacznie wyższe zarówno w grupie otrzymującej chia w formie nasion i oleju w porównaniu z grupą kontrolną. Nie stwierdzono różnic w masie ciała.

Białka zawarte w chia mogą być źródłem bioaktywnych peptydów powodujących inhibicję enzymu konwertującego angiotensynę I (ACE-1) i przyczynić się do obniżenia ciśnienia tętniczego krwi u pacjentów z nadciśnieniem. Dodanie hydrolizatów białek chia do pieczywa powodowało działanie hamujące ACE.

Szałwia hiszpańska w żywności

Zatwierdzenie przez Parlament Europejski nasion szałwii jako nowej żywności doprowadziło do wysokiego stopnia ich wykorzystania w szerokiej gamie produktów spożywczych. Nasiona chia mają pozytywną opinię Europejskiego Urzędu do Spraw Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), który ocenił bezpieczeństwo całych i zmielonych nasion chia.

Dane toksykologiczne nie wskazywały na potencjalne negatywne skutki zdrowotne dla ludzi związane ze spożyciem tych nasion w ilości do 5 procent. Nasiona chia w Unii Europejskiej w 2009 roku zostały dopuszczone do stosowania w wyrobach piekarskich, śniadaniowych przetworach zbożowych, mieszankach owoców, orzechów i nasion oraz w opakowaniach jednostkowych, przy zalecanym dziennym spożyciu wynoszącym maksymalnie 15 g.

Olej z nasion chia może być stosowany w tłuszczach i olejach (w ilości nie większej niż 10%) oraz w suplementach diety (ilość nie może przekraczać 2 g dziennie). Ponadto mogą być one sprzedawane jako dodatek do soków owocowych oraz mieszanek soków owocowych w ilości 15 g na 450 ml. W grudniu 2017 zezwolono na dodatek chia do jogurtów przy maksymalnej zawartości 1,3 g całych nasion szałwii hiszpańskiej na 100 g jogurtu lub 4,3 g całych nasion szałwii hiszpańskiej na 330 g jogurtu.
Nasionka chia stosowane są w wyrobach piekarniczych, suplementach diety, batonach zbożowych, ciasteczkach, chlebie czy przekąskach. Przeprowadzone badania pokazują zalety mąki z nasion chia dodanej do produktów pszennych, owsianych i kukurydzianych. Luna-Pizarro i współpr. zbadali wpływ dodatku mąki z chia na właściwości technologiczne, odżywcze i sensoryczne ciast. Oceniono, że najlepsze wyniki technologiczne uzyskano dla ciast zawierających 15g mąki chia na 100g mieszanki mąki i 20g uwodornionego tłuszczu roślinnego przypadających na 100g produktu. Ciasta z dodatkiem chia posiadały więcej lipidów, białka, popiołu, kwasów tłuszczowych niż klasyczne.
Chleb z dodatkiem nasion chia może stanowić źródło białka, błonnika, kwasów omega-3 w codziennej diecie. Romankiewicz i współpr. analizowali wpływ dodatku nasion chia (0, 2, 4, 6, i 8%) na pieczywo pszenne. Badano skład chemiczny, skład kwasów tłuszczowych, polifenoli, teksturę miękiszu oraz wykonano analizę koloru i sensoryczną chleba. Dodanie nasion zmniejszyło straty podczas pieczenia oraz objętość chleba. Kolor miękiszu był znacznie ciemniejszy w porównaniu z próbką kontrolną. Analiza tekstury wykazała, że nasiona chia spowodowały zmniejszenie twardości. Ocena sensoryczna wykazała, że dodatek chia do 6% nie wpływał na jakość pieczywa. Chleb z chia zawierał 13 razy więcej błonnika pokarmowego, 8 razy więcej składników mineralnych, 6 razy więcej polifenoli i 20 razy więcej tłuszczu w porównaniu z mąką pszenną. Również wzrosła zawartość kwasu linolenowego.

Szałwia hiszpańska jako element żywności funkcjonalnej

Rosnąca liczba osób cierpiących na choroby układu krążenia, nadciśnienie, otyłość, cukrzycę spowodowała zwiększone zainteresowanie żywnością funkcjonalną. Społeczeństwo coraz częściej zwraca uwagę na zdrowy styl życia, w tym prawidłowe odżywianie. Nasiona chia dodawane do sałatek, jogurtów czy deserów mogą stanowić wartościowy składnik naszej diety.

Potencjalne zagrożenia związane ze spożywaniem nasion chia

Odnotowano nieliczne przypadki alergii na nasiona chia, w tym jedną reakcję ze wstrząsem anafilaktycznym oraz nieliczne z kontaktowym zapaleniem skóry. Obecność nasion szałwii hiszpańskiej w produktach spożywczych nie wymaga dodatkowego umieszczania ostrzeżeń związanych z alergenami. Pamiętajmy jednak, że w przypadku opakowań jednostkowych dzienne spożycie nie powinno przekraczać 15g dziennie.

Zbyt duże spożywanie nasion chia może powodować dolegliwości ze strony układu pokarmowego takie jak wzdęcia, biegunki lub zaparcia czy bóle brzucha. Osoby z leczonym nadciśnieniem powinny uważać ze względu na hamujący wpływ chia na enzym konwertazę angiotensyny (ACE).

Badania dotyczące nasion chia ze względu na ich właściwości i obecność nienasyconych kwasów tłuszczowych, przeciwutleniaczy, białka, błonnika powinny być kontynuowane w przyszłości, wymagają na pewno lepszej jakości metodologicznej. Pozwolą na ustalenie roli składników szałwii i ich korzystnego wpływu na organizm człowieka w oparciu o dowody naukowe, a nie tradycje kulturowe czy reklamę.

dr n. farm. Aleksandra Karmańska,

dr hab. prof. UM Bolesław Karwowski

Zakład Bromatologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Piśmiennictwo:

1. Ixtainaa VY, Nolascoa SM, Tomás MC. Physical properties of chia (Salvia hispanica L.) seeds. Ind Crop Prod 2008; 28: 286-293.)

2. Ayerza R. Oil content and fatty acid composition of chia (Salvia hispanica L.) from five north western locations in Argentina. J Am Oil Chem Soc 1995; 72: 1079-1081.

3. Alberto MJ, Imelda, P.-M., Clarenc, A. R., Susana, P., Edgar, S., Bernarda, G Pharmacological and phytochemical potential study of plants collected in Amecameca, State of Mexico, Mexico. NISCAIR Online Periodicals Repository, 2016, 1, 62–67

4. Valdivia-López Ma,A., Tecante A Chia (Salvia hispanica): A Review of Native Mexican Seed and its Nutritional and Functional Properties Advances in Food and Nutrition Research 2015; 75:53-75.

5. Marcinek K., Krejpcio Z. Chia seeds (salvia hispanica): health promoting properties and therapeutic applications – a review. Rocz Panstw Zakl Hig 2017;68(2):123-129

6. Reyes-Caudillo i in. 2008) Reyes-Caudillo E, Tecante A,Valdivia-López MA. Dietary fibre content and antioxidant activity of phenolic compounds present in Mexican chia (Salvia hispanica L.) seeds. Food Chem 2008; 107: 656-663.

7. Ciftci O.N., Przybylski R, Rudzińska M. Lipid components of flax, perilla, and chia seeds. Eur J Lipid Sci Technol 2012; 114: 794-800.

8. Mohd Ali N., Yeap SK, Ho WY, Beh BK, Tan SW, Tan SG. The Promising Future of Chia Salvia hispanica L. J Biom Biotechnol 2012; , Article ID 171956

9. Ayerza R, Coates W. Chia seeds: New source of omega-3 fatty acids, natural antioxidants, and dietetic fiber. Southwest Center for Natural Products Research & Commercialization. Tucson: Office of Arid Lands Studies; 2001

10. Alvarez-Chavez L.M., Valdia – Lopez M., Aburto-Juarez M., Tecante A. Chemical Characterization of the Lipid Fraction of Mexican Chia Seed (Salvia hispanica L.) International J. of Food Properties. 2008; 11:687-697.

11. Martinez- Cruz O., Paredes-Lopez O. Phytochemical profile and nutraceutical potential of chia seeds (Salvia hispanica L.) by ultra high performance liquid chromatography. J. Chromatography A. 2014; 13;1346:43-8

12. Ullah R., Nadeem A., Khalique M., Imran s., Mehmood A., Hussain J. . Nutritional and therapeutic perspectives of Chia (Salvia hispanica L.): a review J. Food Sci Technol. 2016; 53(4):1750-1758.

13. Nieman D.C., Cayea E.J., Austin M.D., Henson D. A., McAnulty S.R., Jin F. Chia seed does not promote weight loss or alter disease risk factors in overweight adults. Nutr. Res. 2009;29(6):414-418,

14. Nieman D.C., Gillitt N., Jin F., Henson D.A., Kennerly K., Shanely R.A., Ore B., Su M., Schartz S., Chia seed supplementation and disease risk factors in overweight women: a metabolomics investigation. J. Altern.Complement Med. 2012;18(7):700-708.

15. Jin F., Nieman D.C., Sha W., Xie G., Qiu Y., Jia W.: Supplementation of milled chia seeds increases plasma ALA and EPA in postmenopausal women. Plant Foods Hum Nutr 2012; 67:105-110.

16. Vuksan V, Whitham D., Sievenpiper J., Jenkins A., Rogovik A.L., Bazinet R.P, Vidgen E., Hanna A., Supplementation of Conventional Therapy With the Novel Grain Salba (Salvia hispanica L.) Improves Major and Emerging Cardiovascular Risk Factors in Type 2 Diabetes Results of a improves major and emerging cardiovascular risk factors in type 2 diabetes: results of a randomized controlled trial.Diabetes Care 2007;30911):2804-2810.

17. Vuksan V., Jenkins A., Dias A. , Lee A. , Jovanovski E., Rogovik A., Hanna A., Reduction in postprandial glucose excursion and prolongation of satiety: possible explanation of the long-term effects of whole grain Salba (Salvia Hispanica L.), European Journal of Clinical Nutrition (2010) 64, 436–438

18. Poudyal H., Panchal S.K., Waanders J., Ward L., Brown L., Lipid redistribution by α-linolenic acid-rich chia seed inhibits stearoyl-CoA desaturase-1 and induces cardiac and hepatic protection in diet-induced obese rats. J. Nutr. Biochem. 2012 ;23(2):153-62.

19. Ayerza R. & Coates W.: Effect of dietary alpha-linolenic fatty acid derived from chia when fed as ground seed, whole seed and oil on lipid content and fatty acid composition of rat plasma. Ann Nutr Metab 2007; 51(1):27-34.

20. Fernandez I., Vidueiros S.M., Ayerza R., Coates W. Pallaro A. Impact of chia (Salvia hispanica L.) on the immune system: preliminary study. Proceedings of the Nutrition Society (2008), 67:3-5.

21. Segura-Campos MR, Salazar-Vega IM, Chel-Guerrero LA, Betancur-Ancona DA. Biological potential of chia (Salvia hispanica L.) protein hydrolysates and their incorporation into functional foods. LWT Food Sci Technol. 2013;50:723–731.

22. http://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/3/2017/PL/C-2017-8470-F1-PL-MAIN-PART- 

23. Luna-Pizarro, P., Almeida, E. L., Coelho, A. S., Samma´n, N. C., Hubinger, M. D.,

24. Chang, Y. K. Functional bread with n-3 alpha linolenic acid from whole chia (Salvia hispanica L.) flour. Journal of Food Science and Technology 2015; 52(7), 4475–4482.

25. Romankiewicz D., Hassoon W.H., Cacak-Pietrzak G. Sobczyk M., Magdalena Wirkowska-Wojdyła M., Ceglińska A., Dziki D. The Effect of Chia Seeds (Salvia hispanica L.) Addition on Quality and Nutritional Value of Wheat Bread Journal of Food Quality. 2017; ID 7352631