Witamina K to nie jeden, lecz cała grupa związków rozpuszczalnych w tłuszczach, które mają podobną strukturę chemiczną. Należy ona do dobrze rozpoznawanych witamin, ponieważ jest składnikiem często reklamowanych suplementów diety, po które chętnie sięgają pacjenci. Znajduje się też w wielu popularnych preparatach multiwitaminowych dostępnych w każdej aptece. Zalecana jest również przez lekarzy w postępowaniu profilaktycznym i leczniczym. Warto więc przypomnieć źródła, funkcje, zastosowanie oraz wskazania do podaży tej witaminy.
Blisko sto lat od opisania „Koagulationsvitamin”
W latach 30-tych duński biochemik Henrik Dam przeprowadził badania na kurczętach, które były hodowane na diecie ubogiej w tłuszcze i wolnej od steroli. Doszedł do wniosku, że niskotłuszczowa dieta miała wpływ na pojawienie się krwawień w tkance podskórnej i w mięśniach w postaci wybroczyn. Powiązał tę patologię z niedoborem czynnika, który nazwał po niemiecku witaminą krzepnięcia — Koagulationsvitamin, w skrócie witamina K. Właśnie wtedy jako pierwszy opisał ten związek, który został przez niego wyizolowany z liści lucerny. Jednocześnie Dam udowodnił nieskuteczność iniekcji witaminy C, która była wówczas stosowana jako czynnik chroniący przed krwawieniami. W tym zakresie jego wkład badawczy i naukowy doceniono, przyznając mu w 1944 roku nagrodę Nobla.
Postacie i metabolizm witaminy K
Witamina K obejmuje trzy podstawowe postaci jednej grupy związków. Dwie z nich występują naturalnie. To witamina K1 – filochinon syntetyzowany przez rośliny oraz witamina K2 – menachinon syntetyzowany przez bakterie jelitowe. Z kolei witamina K3 – menadion to bardzo aktywny biologicznie, syntetyczny analog witaminy K, którego nie stosuje się w suplementach diety. Witaminy K1 i K2 są lipofilne, natomiast syntetyczna witamina K3 jest rozpuszczalna w wodzie.
Witamina K1 występuje w dużych ilościach w zielonych warzywach liściastych, brokułach, kiszonej kapuście oraz margarynach opartych na olejach roślinnych. Mięso, ryby, produkty nabiałowe i jajka zawierają zarówno witaminę K1, jak i K2. W diecie możemy dostarczyć od 60 do 200 mcg witaminy K, jednak będzie to podaż przede wszystkim witaminy K1, ponieważ witaminy K2 z produktów spożywczych dostarczymy jedynie w 10%.
Wchłanianie witaminy K odbywa się w jelicie cienkim dzięki procesowi, który aktywuje spożycie tłuszczów. Proces metabolizmu obejmuje transport we krwi przez przewód chłonny, powierzchnię naczyń włosowatych aż do wątroby, która jest głównym miejscem magazynowania witaminy K. Jest także wychwytywana przez inne tkanki m.in. osteoblasty w kościach. Część witaminy K1 łączy się również z lipoproteinami i dostaje się z powrotem do krwi.
Czytaj także: Antykoncepcja hormonalna a ryzyko wystąpienia zakrzepicy.
„Witamina krzepnięcia” ważna w każdym wieku
Witamina K odgrywa kluczową rolę w procesie hemostazy. Jej niedobór prowadzi do zaburzeń w układzie krzepnięcia i prowokuje krwawienia. Już w okresie noworodkowym i niemowlęcym niedobór zależnych od witaminy K czynników krzepnięcia oraz fizjologiczna hipoprotrombinemia powodują tzw. krwawienia z niedoboru witaminy K – VKDB (Vitamin K Deficiency Bleeding). Jest to choroba z poważnymi powikłaniami. W późnej jej postaci dochodzi do krwawienia śródczaszkowego, które stanowi zagrożenie życia. Dlatego w Polsce już od 2007 roku obowiązują zalecenia zespołu ekspertów dotyczące profilaktyki VKDB, które są stale aktualizowane. Jak wynika z badań, podaż witaminy K pozwala wyeliminować klasyczną postać tej choroby i znacznie zredukować odsetek dzieci z jej późną postacią.
Według aktualnych wytycznych Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego i międzynarodowej organizacji ESPGHAN, zalecane jest podanie witaminy K1 w jednorazowej dawce domięśniowo w pierwszych 6 godzinach życia dziecka. Jeśli jednak dziecku nie został podany zastrzyk, witaminę K należy podać doustnie w trzech dawkach: 2 mg wkrótce po urodzeniu, w 4-6 dobie życia i 4-6 tygodniu życia lub 2 mg wkrótce po urodzeniu, a następnie 1 mg co tydzień do końca 3. miesiąca życia.
U osób dorosłych objawy niedoborów witaminy K mogą przyjmować wiele postaci, często trudnych do różnicowania z innymi zaburzeniami. Mogą to być między innymi dłuższe krwawienia z małych ran, krwotoki z błon śluzowych przewodu pokarmowego, nosa oraz krwawe wybroczyny na skórze. W przypadku kobiet mogą wystąpić obfite i przedłużających się krwawienia menstruacyjne.
Czytaj także: Wady i zalety hormonalnej terapii zastępczej u kobiet w okresie pomenopauzalnym.
Leczenie przeciwzakrzepowe
Szczególną uwagę należy zwrócić na leczenie antykoagulacyjne, między innymi u pacjentów w profilaktyce żylnych powikłań zakrzepowo-zatorowych, prewencji udarów, zatorowości systemowej, zwłaszcza u chorych na migotanie przedsionków. Nawet w przypadku pacjentów, którzy nie suplementują witaminy K, podaż antykoagulantów może wpływać na wystąpienie zagrażających życiu krwawień. Jak wspomniano, szczególną grupą chorych wymagających leczenia przeciwzakrzepowego są pacjenci z migotaniem przedsionków. W ich przypadku jest to kluczowy elementem profilaktyki między innymi udaru niedokrwiennego mózgu.
Antykoagulanty OAC i NOAC
Antykoagulanty występują w dwóch grupach OAC i NOAC – będących i niebędących antagonistami witaminy K. W pierwszej grupie tymi antagonistami będą warfaryna i acenokumarol. Przy ich podaży należy monitorować współczynnik INR (international normalized ratio).
Druga grupa antykoagulantów to NOAC (Non-vitamin K antagonist oral anticoagulant). To obecnie preparaty pierwszego wyboru, choć ich cena w porównaniu z OAC jest znacznie wyższa, co może być barierą dla pacjentów. Te leki nie wykazują interakcji z pokarmem, mają mniej interakcji z innymi lekami, nie wymagają monitorowania parametrów krzepnięcia i posiadają przewidywalny efekt terapeutyczny. Do tych leków należą między innymi dabigatran, riwaroksaban czy edoksaban.
Warto wspomnieć także, że witamina K nie hamuje działania heparyny, która również znajduje zastosowanie w wielu modelach farmakoterapii, w tym w chorobie zakrzepowej żył głębokich (DVT).
Czytaj także: Nowe ograniczenia dotyczące stosowania leków przeciwzakrzepowych u pacjentów z zespołem antyfosfolipidowym.
Osteoporoza i miażdżyca – co je łączy?
Naukowcy zainteresowali się witaminą K szerzej wraz z odkryciem jej wpływu na procesy kalcyfikacji nie tylko kości, ale również tkanek miękkich.
W przypadku układu kostnego rola witaminy K związana jest z udziałem osteokalcyny w zachowaniu prawidłowej struktury kostnej. Jest ona syntetyzowana w osteoblastach, a jej pełna aktywność wymaga procesów zależnych od witaminy K. Między innymi dlatego niedobory witaminy K skutkują obniżeniem jakości kości. Nie mniej badania nie doprowadziły do jednoznacznych wniosków kto, kiedy i w jakim stopniu uzyska wystarczające korzyści z profilaktycznej podaży witaminy K. Wspomniane już leki będące antagonistami witaminy K doprowadzają do jej deficytu. Dlatego antykoagulanty obniżając stężenie aktywnej witaminy K mogą zwiększyć ryzyko osteoporozy i zwapnień naczyniowych. Naukowcy wciąż gromadzą dane, które pozwolą na opracowanie zaleceń w zakresie suplementacji witaminą K.
Widać jednoznacznie, że rola witaminy K dotyczy wielu układów naszego organizmu. Prawidłowe stężenie i aktywność witaminy K ma również wpływ na proces wapnienia naczyń, szczególnie u pacjentów z przewlekłą niewydolnością nerek, cukrzycą i miażdżycą. Utrata elastyczności naczyń krwionośnych ma związek z odkładaniem się w nich soli wapniowo-fosforanowych. Kalcyfikacja dotyczy zarówno wewnętrznej ściany naczyń krwionośnych, jak i środkowej warstwy. Wzrost sztywności naczyń przyczynia się do wyższych wartości ciśnienia. Witamina K odgrywa tu ważną rolę, ponieważ aktywuje białka istotne w regulacji mineralizacji naczyń.
Czytaj także: Osteoporoza – ukryty wróg kości.
Witamina K a mukowiscydoza
Mukowiscydoza, czyli zwłóknienie torbielowate jest genetycznie uwarunkowaną chorobą związaną z zaburzeniami wydzielania gruczołów zewnątrzwydzielniczych. Dotyczy przede wszystkim układów oddechowego i pokarmowego. Przyczyną tej choroby są mutacje genu kodującego białko CFTR. W przebiegu mukowiscydozy następuje wydzielanie nadmiernie lepkiego śluzu, który prowadzi do dysfunkcji pracy narządów posiadających gruczoły śluzowe (głównie w układzie oddechowym, pokarmowym i rozrodczym). Jest to schorzenie ogólnoustrojowe, objawiające się przede wszystkim przewlekłą chorobą oskrzelowo-płucną oraz niewydolnością trzustki z następowymi zaburzeniami trawienia i wchłaniania.
U chorych na mukowiscydozę z powodu niedoborów enzymatycznych zaburzony zostaje proces trawienia i wchłaniania tłuszczów. W efekcie dochodzi do niedoborów witaminy K. Dlatego tacy pacjenci są szczególnie narażeni na występowanie zaburzeń krzepnięcia krwi. W literaturze opisywane są badania, które dowodzą zmniejszenia krwawień u pacjentów, u których włączono suplementację witaminą K z uwagi na jej deficyty. Przewlekły niedobór tej witaminy nie pozostaje także bez związku z większym ryzykiem wystąpienia osteoporozy u chorych na mukowiscydozę.
Witaminy K i D – konieczność, czy marketingowy duet?
Określenie „witamina D” dotyczy grup hormonów seko-steroidowych, lecz najczęściej odnosi się do dwóch z nich – witaminy D2 i D3. W Polsce niestety mamy do czynienia z niskim spożyciem pokarmów bogatych w witaminę D, dlatego jej podstawowym źródłem jest synteza skórna pod wpływem światła słonecznego, która jest wystarczająca tylko od kwietnia do września.
Powiązanie witamin K i D jest częste przy formulacji suplementów określonych jako „wspierające zdrowe kości” w związku z tym, że witamina D3 – tak jak witamina K – ma wpływ na tkankę kostną. Należy wziąć pod uwagę cel suplementacji. Ważne, by pacjenci konsultowali wybór preparatów z lekarzem, ponieważ nie zawsze wskazanie do suplementacji witaminy K równe jest konieczności podaży witaminy D.
Perspektywy rozwoju badań nad witaminą K
Obecnie wiemy dużo więcej o tej witaminie, a jej znaczenie i funkcje zdecydowanie przekraczają przypisywany jej pierwotnie udział w procesie krzepnięcia krwi. Wiele badań doświadczalnych, epidemiologicznych, jak i interwencyjnych prowadzi się w kierunku lepszego poznania roli witaminy K w rozwoju nowotworów i powstawania zaburzeń czynnościowych układu nerwowego. Warto też nadmienić, że nie tak dawno powiązano witaminę K z cukrzycą. Wynika to z faktu, że od witaminy K zależy aktywność wspomnianego białka – osteokalcyny, które z kolei oddziałuje na komórki beta trzustki, zwiększające sekrecję insuliny. Ponadto udowodniono też działanie na tkankę tłuszczową w zakresie zmniejszania insulinooporności tkanek.
Badacze stale dążą do weryfikacji dotychczas przyjętych zaleceń i krytycznie przyglądają się nadmiernej suplementacji poza wskazaniami, które oparte zostały na wprawdzie na udowodnionych korzyściach z podaży tej witaminy, ale wynikają bardziej z tendencji pacjentów do sięgania po suplementy i leki.
Czytaj także: Co wiadomo o roli witaminy D w profilaktyce i przebiegu COVID-19?
Podsumowanie
Jak widać rola witaminy K jest bardzo istotna. Działanie w naszym ustroju i wskazania do podaży witaminy K z pewnością będą wciąż eksplorowane. Warto regularnie śledzić doniesienia i wyniki najnowszych badań, które pozwolą na pewno jeszcze lepiej poznać znaczenie tej witaminy i skutki jej niedoboru w wielu chorobach, a także ocenić korzyści jej suplementacji.
Piśmiennictwo
- Dubiel-Braszczok B., Kruszec-Żytniewska A., Kotyla P.: Witamina K — kontrowersje, Varia Medica 2018, 2(6), 560–564
- Orszulak M., Wita M., Mizia-Stec K.: Migotanie przedsionków u otyłego pacjenta, leczonego riwaroksabanem, Folia Cardiologica 2017, 12(2), 200–203
- Januszewska E.: Rola witaminy K w zapobieganiu osteoporozy. 2011
- Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B.: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Wyd. 1. PZWL, Warszawa 2008, 1–464, 191–194
- Lisowska A., Walkowiak J.: Zespół jelitowego przerostu bakteryjnego a zapalenie jelit w mukowiscydozie. Pediatr Pol 2007, 82, 567-570
- Partyka Ł., Dembińska-Kieć A.: Hemostaza. Monitorowanie terapii antykoagulantami doustnymi. W (red.: Dembińska-Kieć A., Naskalski J.W.) Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej. Urban&Partner, Wrocław 2002, 521-525
- Sands D., Nowakowska A., Piotrowski R., Zybert K., Milanowski A.: Postępowanie diagnostyczne w mukowiscydozie. Przegl Pediatr 2003, 33, 198-203
- Bieniek J., Brończyk-Puzoń A., Nowak J., Koszowska A., Dziąbek E., Kulik K., Dittfeld A.: Witamina K a kalcyfikacja naczyń krwionośnych. Choroby Serca i Naczyń 2015, 12(3), 165–171
- Borszewska-Kornacka J., Czech-Kowalska M., Czerwionka Szaflarska A., Dobrzańska E., Helwich T., Jackowska A.: Zalecenia dotyczące profilaktyki krwawienia z niedoboru witaminy K. Standardy Medyczne/Pediatria 2016, 13, 112–116
- Frankiewicz T.: Monografia witaminy K. Kości, stawy, naczynia krwionośne, mózg a witamina K — nowe wskazania. 2016
- Rawski B.: Rola witaminy K2 w metabolizmie kostnym.Via Medica 2018, 60-63
- Dobrzycki K., Bachórzewska-Gajewska H., Dobrzycki S. i wsp.: Witamina D – od dawnego czynnika przeciwkrzywiczego do nowej substancji o działaniu plejotropowym. Przegląd Lekarski 2017, 74(4), 174–178
- Xarelto. Charakterystyka Produktu Leczniczego
- Vitacon. Charakterystyka Produktu Leczniczego