Interakcje leków z żywnością.

Potencjalne interakcje pomiędzy lekami pacjenta w znacznym stopniu sygnalizują już komputerowe programy apteczne, ale w ostatnich latach wysuwa się na czoło potrzeba zwrócenia uwagi na możliwość wystąpienia niekorzystnych interakcji pomiędzy przyjmowanymi lekami i spożywaną równocześnie żywnością.

REKLAMA

Znajomość problematyki interakcji pomiędzy żywnością a lekami jest niezbędnym warunkiem skuteczności oraz bezpieczeństwa terapii. Przyjęty lek (zwłaszcza drogą doustną) traktowany jest przez organizm jak substancja obca (ksenobiotyk), toteż naturalną reakcją ustroju jest uruchomienie procesu jego eliminacji. Losy przyjętego leku w ustroju podlegają wielu przemianom, opisanym skrótem LADME, czyli: L – liberation (uwalnianie), A – absorption (wchłanianie), D – distribution (dystrybucja), M – metabolism (metabolizm) i E – elimination (eliminacja). Badania eksperymentalne i kliniczne wskazują, że prawie każdy z około 60 składników przeciętnej diety może oddziaływać na przyjęty lek na jednym bądź wszystkich etapach jego przemian  w organizmie, powodując brak lub osłabienie efektu terapeutycznego oraz wzrost ryzyka toksyczności.

REKLAMA

Podstawowe składniki żywności, jak np. białko, tłuszcze, błonnik, flawonoidy, minerały, witaminy i inne, mogą wpływać na nasilenie lub ograniczenie wchłaniania leku, jego metabolizm i wydalanie z organizmu. Czasami dochodzi także do synergicznego działania leku i składników żywności w wyniku czego siła działania leku może ulec zwielokrotnieniu. Znane są też reakcje antagonistyczne pomiędzy lekiem, a składnikiem pożywienia, w wyniku czego działanie leku zostaje osłabione lub wręcz zniesione. Zdobyto już wiele dowodów na to, że tego typu interakcje mają miejsce nadspodziewanie często i mogą prowadzić nawet do śmiertelnych powikłań (np. zaburzenia rytmu serca i przewodzenia). Zagadnienie to ma szczególne znaczenie w obliczu stałego wzrostu konsumpcji leków, które często są stosowane przez pacjentów bez porozumienia z lekarzem.

Duża skala tego negatywnego zjawiska wynika z małej świadomości i wiedzy na temat interakcji pomiędzy żywnością a lekami, zarówno w środowisku lekarskim, jak i wśród pacjentów. W badaniach amerykańskich wykazano, że tylko 60% lekarzy rodzinnych było w stanie prawidłowo wypowiedzieć się na temat tego typu interakcji. W badaniach polskich, spośród losowo wybranych kilkuset pacjentów, ponad 50% nie zdawało sobie sprawy z możliwości interakcji pomiędzy przyjmowanymi lekami, a spożywaną żywnością. Z praktyki klinicznej wynika, że co prawda skutki tego typu interakcji mogą mieć rożny stopień nasilenia, ale około 1/3 z nich w istotny sposób zaburza proces leczenia i naraża chorych na poważne powikłania.

INTERAKCJE LEKÓW Z ŻYWNOŚCIĄ NA ETAPIE WCHŁANIANIA

Najwięcej poznanych interakcji pomiędzy składnikami żywności a lekami zachodzi na etapie wchłaniania. Ma to miejsce wtedy, gdy lek przyjmowany jest podczas posiłku, tuż przed posiłkiem lub w ciągu krótkiego czasu od jego spożycia.

Zmniejszenie wchłaniania

Do czynników żywieniowych, zmniejszających wchłanianie leków, należą przede wszystkim: posiłek bogatobiałkowy (zwalnia opróżnianie żołądka i dwunastnicy), herbata (wiąże preparaty żelaza), produkty zawierające duże ilości jonów wapniowych (mleko i jego przetwory) oraz występujący w wielu produktach spożywczych błonnik. Mechanizm tych zaburzeń jest różny. Wspomniane jony wapnia mogą ograniczać lub całkowicie uniemożliwiać wchłanianie niektórych leków, ponieważ tworzą z nimi sole, które są nierozpuszczalne w wodzie.

Zwiększenie wchłaniania

Głównymi czynnikami żywieniowymi zwiększającymi wchłanianie leków jest ich przyjmowanie na pusty żołądek. Także posiłek bogatotłuszczowy sprzyja przyspieszonemu wchłanianiu leków. Dotyczy to głównie leków rozpuszczalnych w tłuszczach, np. przeciwgrzybiczych, przeciwdepresyjnych, a także preparatów teofiliny. Zwiększenie stężenia teofiliny we krwi może być przyczyną działań niepożądanych takich jak tachykardia, zaburzenia rytmu serca, bóle głowy i zaburzenia snu. Z kolei popijanie leków zobojętniających (zawierających glin) sokami owocowymi, powoduje wzrost wchłaniania tego pierwiastka, który w większych stężeniach jest toksyczny.

INTERAKCJE LEKÓW Z ŻYWNOŚCIĄ NA ETAPIE METABOLIZMU

Niektóre składniki żywności mogą wpływać na metabolizm leków w organizmie. Powstanie interakcji tego typu uzależnione jest od tego, czy obydwa składniki metabolizowane są przy współudziale tych samych enzymów cytochromu P-450. Do tej grupy czynników żywieniowych należy m.in. sok grejpfrutowy, suszone lub grillowane mięso, dieta wysokobiałkowa i niskowęglowodanowa. Najgroźniejszym z nich jest sok grapefruitowy, gdyż popicie nim niektórych leków powoduje blokadę działania grupy enzymów, które są odpowiedzialne za ich metabolizm. Doprowadza to do zwiększenia ich stężenia we krwi i może wywołać poważne zatrucia. Odpowiedzialnością za tego typu interakcje obarcza się zawarte w soku grejpfrutowym flawonoidy i furanokumaryny. Jednak sok grejpfrutowy jest cennym środkiem spożywczym i nie ma potrzeby eliminowania go z diety. Aby uniknąć interakcji leku z sokiem, nie należy go pić co najmniej 4 godziny przed przyjęciem leku i 4 godziny po jego przyjęciu. Warto pamiętać, że także soki z niektórych gatunków pomarańczy (czerwone, gorzkie) mogą działać podobnie jak sok grejpfrutowy.

ANTAGONIZM POMIĘDZY SKŁADNIKAMI ŻYWNOŚCI A LEKAMI

Pomiędzy składnikami żywności a lekami również może dochodzić do zjawiska antagonizmu, czyli działania przeciwstawnego. Przykładem jest osłabienie działania leków przeciwzakrzepowych (np. acenokumarolu) u osób stosujących dietę bogatą w witaminę K, gdyż leki te działają poprzez zahamowanie syntezy tej witaminy w wątrobie. Efekt ten jest znoszony poprzez dostarczenie z pożywieniem dużej ilości wspomnianej witaminy.

WPŁYW LEKÓW NA WCHŁANIANIE SKŁADNIKÓW ODŻYWCZYCH

Podczas prowadzenia coraz bardziej wnikliwych badań nad wpływem pożywienia na przyjmowane leki okazało się, że zachodzą także interakcje odwrotne, wywołujące niedobory żywieniowe. Działania takie wykazuje znaczna grupa leków, wpływająca na wchłanianie, metabolizm i wydalanie wielu składników pokarmowych. Wymienić tu można m.in. pankreatynę, sulfasalazynę i kolestipol, które stosowane przewlekle, mogą doprowadzić do niedoborów kwasu foliowego. Z kolei wiadomo, że niski poziom tej witaminy powoduje m. in. zaburzenia przemiany homocysteiny, odpowiedzialnej za wzrost ryzyka miażdżycy naczyń tętniczych i żylnych. Istotne dla zdrowia osłabienie wchłaniania wielu składników odżywczych występuje głównie wtedy, gdy leki odpowiedzialne za to zjawisko przyjmowane są o nie odpowiedniej porze w stosunku do posiłków.

WPŁYW DODATKÓW DO ŻYWNOŚCI NA METABOLIZM PRZYJMOWANYCH LEKÓW

Rozpatrując zagadnienie wpływu żywności na metabolizm przyjmowanych leków należy mieć świadomość, że powszechnie dostępne na rynku środki spożywcze zawierają oprócz składników zasadniczych także znaczne ilości substancji o dużej aktywności biologicznej i szerokim spektrum potencjalnie szkodliwego działania dla człowieka. Mowa tu o ulepszaczach, konserwantach, pozostałościach pestycydów, nawozów sztucznych, antybiotyków, hormonów wzrostu i.t.p. Te wszystkie związki chemiczne, często kumulujące się w organizmie, nie tylko zatruwają organizm ale także wpływają w istotny sposób na przemiany przyjmowanych leków, osłabiając efekt terapeutyczny oraz zwiększając ich działania uboczne. Niestety, większość badań nad tym zagadnieniem jest skutecznie blokowana przez producentów tzw. „żywności śmieciowej”.

PODSUMOWANIE

Współczesny farmaceuta powinien mieć świadomość, że skuteczne i bezpieczne leczenie nie jest możliwe bez udzielania informacji o tym, jak pacjent ma zażywać leki. Zalecenia te nie mogą sprowadzać się tylko do podania szczątkowych wskazówek typu: 3 razy dziennie po jednej tabletce.  Chorego należy poinformować także o tym, czy leki ma zażywać na czczo czy w określonym odstępie od posiłków (lub w czasie posiłków). W niektórych przypadkach konieczna jest również informacja, jakich pokarmów chory powinien unikać w trakcie zażywania leków.

Aby uniknąć interakcji pomiędzy lekiem a żywnością należy przestrzegać następujących zasad:

• leki należy popijać wodą (herbata, kawa, mleko mogą zmieniać wchłanianie leków);
• należy unikać popijania leków gorącymi płynami (wysoka temp. może osłabić ich skuteczność);
• bezwzględnie przeciwwskazane jest zażywnie leków równocześnie z napojami alkoholowymi;
• jeśli posiłek zaburza działanie leku to należy go zażywać 1-2 godziny przed lub 2 godziny po posiłku;
• należy unikać równoczesnego przyjmowania leków z preparatami witaminowo-mineralnymi.

Tabela 1. Wybrane interakcje pomiędzy żywnością a lekami.

Tabela 2.  Wpływ leków na wchłanianie składników odżywczych.

                                                              dr n. przyr., mgr farm. Karol Adamkowski

Fot. Fotolia.pl, Tabele – opracowanie własne.

Piśmiennictwo:

1. Gawęcki J., Mossor – Pietraszewska T. (red).: Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu. PWN, Warszawa, 2004, 341.
2. Jarosz M., Dzieniszewski J.: Interakcje leków z żywnością i alkoholem. Warszawa, Borgis, 2004, 1.
3. Jarosz M., Dzieniszewski J.: Interakcje między żywnością a lekami. 1. Zaburzenia wchłaniania. Pol. Merk. Lek., 2000, 9, 53, 791.
4. Jarosz M., Dzieniszewski J.: Interakcje między żywnością a lekami. 2. Zaburzenia metabolizmu leków i działania synergiczne. Pol. Merk. Lek., 2000, 9, 53, 795.
5. Korzeniowska K., Jabłecka A.: Interakcje leków z pożywieniem. Farm. Współczesna .2008, 1, 24.
6. Sobotta Ł., Suliburska J. M.: Interakcje lek – żywność. Bromat. Chem. Toksykol. 2011, 1, 95.