Dostępność bez recepty szerokiej gamy produktów leczniczych oraz odpowiednia wiedza farmaceuty są w większości przypadków wystarczające, by pomóc pacjentowi i zażegnać dokuczliwy problem. Istnieją jednak sytuacje, w których trzeba być czujnym i niezwłocznie skierować chorego do lekarza, gdyż objawy pozornie przypominające hemoroidy, mogą okazać się poważnym problemem zdrowotnym.
Hemoroidy, nazywane także guzkami krwawniczymi, tworzone są przez gęste sploty naczyń krwionośnych w błonie śluzowej bańki odbytnicy i kanale odbytu oraz otoczone są mięśniami zwieracza odbytu. U zdrowego człowieka, mięśnie te przez większość czasu pozostają w stanie napięcia, a hemoroidy wypełnione krwią pęcznieją i spełniają fizjologiczną funkcję utrzymania szczelności kanału odbytu. W trakcie defekacji, mięśnie zwieracza odbytu rozluźniają się, a zgromadzona krew odpływa, umożliwiając oddanie stolca.
W stanie patologicznym, hemoroidy powiększają się, a krew może w nich zalegać, powodując krwawienia, dyskomfort i powstanie stanu zapalnego i prowadząc do rozwoju choroby hemoroidalnej. Do głównych objawów choroby hemoroidalnej należą bolesne krwawienia podczas defekacji, świąd i pieczenie w okolicy odbytu, podrażnienie śluzówki, obecność wydzieliny czy uczucie niepełnego wypróżnienia. Objawy mogą różnić się w zależności od lokalizacji problemu. Zazwyczaj mniej problematyczne są hemoroidy zewnętrzne, które w łagodnej postaci ustępują samoistnie lub po krótkotrwałym leczeniu miejscowym. Nieco bardziej złożony problem stanowią hemoroidy wewnętrzne, które w większości przypadków są odpowiedzialne za większość dokuczliwych problemów.
W zależności od stopnia zaawansowania, chorobę hemoroidalną można podzielić na cztery stopnie:
- I stopień – hemoroidy nie są jeszcze widoczne i wyczuwalne na zewnątrz odbytnicy. Widoczne są jedynie podczas anoskopii (badania polegającego na oglądaniu kanału odbytnicy przy pomocy wziernika). Hemoroidy w tym stadium nie powodują najczęściej żadnych dolegliwości, ale ich wczesne zdiagnozowanie pozwala szybkie wyleczenie i uniknięcie nawrotu problemu.
- II stopień – hemoroidy w tym stadium wypadają na zewnątrz, poza kanał odbytu, podczas próby parcia, ale cofają się samoistnie po jego zakończeniu. Pacjentowi towarzyszy krwawienie, świąd, pieczenie, ból i uczucie niepełnego wypróżnienia.
- III stopień – wypadanie hemoroidów na zewnątrz w tym stadium występuje nie tylko podczas prób defekacji, ale także np. podczas wysiłku fizycznego. Nie cofają się one samoistnie, ale mogą zostać odprowadzone do wewnątrz przez chorego. Powodują sączenie się wydzieliny i są bardziej bolesne niż hemoroidy II stopnia.
- IV stopień – hemoroidy wypadają poza odbyt i nie dają się samodzielnie odprowadzić. Mają skłonność do przekrwienia i obrzęków, mogą także tworzyć się zakrzepy i martwica. Często poza standardowymi objawami towarzyszy im także nietrzymanie stolca.
Przyczyny i czynniki ryzyka wystąpienia hemoroidów
Istnieje wiele czynników predysponujących do wystąpienia choroby hemoroidalnej, z których większość zależna jest od pacjenta, a odpowiednia profilaktyka jest w stanie zapobiec pojawieniu się problemu.
Głównym czynnikiem ryzyka wystąpienia hemoroidów jest siedzący tryb życia. Szczególnie narażeni są zawodowi kierowcy, kolarze, osoby jeżdżące konno, osoby pracujące długi czas przy biurku czy gracze komputerowi. Równie ważną przyczyną jest nieodpowiednia dieta, uboga w błonnik i płyny oraz obfitująca w ostre przyprawy, alkohol czy kawę, podrażniające przewód pokarmowy.
Do wystąpienia hemoroidów predysponuje także wiek powyżej 50 roku życia, kiedy to następuje naturalne osłabienie perystaltyki jelit i skłonność do zaparć. Zaparcia przyczyniają się dwojako do występowania problemu hemoroidów. Po pierwsze, powodują większe parcie na stolec, mechaniczne uszkodzenie struktur odbytnicy i wymuszone krwawienie z występujących tam naczyń krwionośnych. Po drugie, nieprawidłowo leczone zaparcia, np. przez nieodpowiednie używanie środków przeczyszczających, może powodować nadmierne biegunki, podrażniające okolice odbytu i sprzyjające zakażeniom.
Hemoroidy częściej występują także u osób otyłych, ze względu na mechaniczny ucisk na odbytnicę i jelito grube. Nadmierny wysiłek fizyczny, głównie podnoszenie ciężkich rzeczy, także przyczynia się do powstania hemoroidów. Niekiedy pierwszym momentem pojawienia się problemu jest ciąża lub poród. Rosnący płód powoduje zwiększenie ciśnienia w jamie brzusznej i utrudnienie odpływu krwi żylnej ze splotów hemoroidalnych, a anatomiczne zmiany w ułożeniu organów wewnętrznych przyszłej mamy przyczyniają się do występowania zaparć, co także sprzyja pojawieniu się hemoroidów. Problem ciężarnych jest jednak najczęściej przejściowy i ustępuje w okresie rekonwalescencji po porodzie. Większa skłonność do pojawienia się hemoroidów występuje także u osób przewlekle kaszlących, chorych na nadciśnienie czy niewydolność serca.
Hemoroidy często są także związane z problemami z perystaltyką jelit, czy poważniejszymi chorobami, takimi jak guzy, ropnie i polipy odbytu, powiększenie prostaty lub rak odbytnicy. Niekiedy dziedziczna skłonność do osłabienia naczyń krwionośnych także sprzyja wystąpieniu hemoroidów.
Wizyta u proktologa i niezbędne badania
W celu odpowiedniego rozpoznania choroby, każde krwawienie z odbytu powinno skłonić nas do wizyty u lekarza, bez względu na to, czy obecne są inne dolegliwości. Innymi alarmującymi objawami jest zmiana rytmu wypróżnień, uczucie niepełnego wypróżnienia oraz występowanie cienkich, „ołówkowatych” stolców. Lekarz proktolog zajmuje się profilaktyką, diagnozowaniem i leczeniem chorób związanych z dolnych odcinkiem przewodu pokarmowego. Zadaniem lekarza specjalisty jest wykluczenie poważniejszych chorób, takich jak nowotwory, polipy czy ropnie odbytu, gdyż nie każde krwawienie musi oznaczać hemoroidy.
Wizyta u proktologa na pewno nie należy do najprzyjemniejszych, nie trzeba się jej jednak obawiać, wystarczy tylko wiedzieć co nas czeka. Najczęściej wykonywanym badaniem jest badanie per rectum przy użyciu palca. Badanie to nie jest bolesne, trwa najczęściej kilka minut, a pacjent nie wymaga specjalnego przygotowania. Lekarz może także zadecydować o konieczności badania anoskopowego lub rektoskopowego.
Anoskopia to badanie umożliwiające ocenę stanu kanału odbytu i odbytnicy przy użyciu specjalnego wziernika. Dla komfortu pacjenta, badanie powinno wykonywać się po wypróżnieniu i opróżnieniu pęcherza. Podobnym badaniem jest rektoskopia, umożliwia ona jednak ocenę wyglądu także końcowego odcinka jelita grubego oraz pobranie materiału do badania bakteriologicznego, czy histopatologicznego lub usunięcie polipów.
Pacjent przygotowuje się do badania aplikując doodbytniczą wlewkę przeczyszczającą w przeddzień oraz 3 godziny przed badaniem. Budzącym najwięcej strachu jest zdecydowanie badanie kolonoskopowe, które umożliwia obejrzenie całego odcinka jelita grubego i wymaga od pacjenta specjalnego przygotowania. Kolonoskopia nie jest jednak rutynowym badaniem w przypadku hemoroidów, a stosuje się ją najczęściej do diagnostyki bardziej poważnych chorób.
Profilaktyka powstawania hemoroidów
Słynna zasada: lepiej zapobiegać niż leczyć, świetnie się sprawdza także w przypadku hemoroidów. Odpowiednie działania profilaktyczne i prawidłowa dieta w większości przypadków pozwalają uniknąć pojawienia się choroby lub jej nawrotu.
Zalecenia profilaktyczne w chorobie hemoroidalnej:
- Odpowiednia dieta i podaż płynów
Podstawą żywienia osoby cierpiącej na hemoroidy jest stosowanie zasad diety przeciwzaparciowej. Łatwe wypróżnianie się, bez konieczności silnego parcia oraz odpowiednia perystaltyka jelit znacząco wpływają na stan naczyń krwionośnych i skóry w okolicach odbytu. Bardzo ważne jest wprowadzenie do jadłospisu większej ilości błonnika, którego dobrym źródłem są nasiona i orzechy, produkty pełnoziarniste, otręby, brązowy ryż, zielone warzywa, np. brukselka, brokuły, groszek czy warzywa strączkowe. Doskonale sprawdzają się całe lub rozdrobnione nasiona lnu, chia lub babki płesznik, które pęczniejąc w przewodzie pokarmowym, zwiększają objętość mas kałowych i ułatwiają wypróżnianie.
Chory zmagający się z problemem hemoroidów powinien ograniczyć spożywanie produktów podrażniających przewód pokarmowy lub zwiększających wydzielanie soku żołądkowego, takich jak pikantne przyprawy, alkohol, kawa. Powinien także zrezygnować z palenia papierosów. Wzrost spożycia błonnika w diecie niesie za sobą konieczność przyjmowania dużej ilości wody. Przy niedostatecznej podaży płynów w diecie wysokobłonnikowej, może dojść do efektu odwrotnego niż zamierzony, czyli zamiast ułatwienia wypróżniania mogą pojawić się zaparcia, a problem hemoroidów nasili się.
- Aktywny tryb życia
Brak ruchu oraz siedzący tryb pracy i życia sprzyja powstawaniu hemoroidów, zatem by im zapobiec, należy wprowadzić w swoje życie aktywność fizyczną. O ile jazda konna, jazda na rowerze, czy podnoszenie ciężarów mogą nasilać objawy choroby, to spacery, basen i inne formy aktywności są jak najbardziej wskazane. Ruch nasila metabolizm, przyspiesza pasaż jelitowy i zmniejsza występowanie zaparć, a tym samym przyczynia się do ułatwienia wypróżniania i stanowi dobrą profilaktykę przeciwhemoroidową.
- Regularne chodzenie do toalety
Nie należy powstrzymywać swoich potrzeb fizjologicznych, gdyż w efekcie powoduje to nadmierne parcie i napięcie mięśni brzucha i dna miednicy, co obciąża naczynia krwionośne i podrażnia okolice odbytu. W zachowaniu odpowiedniego rytmu wypróżnień może pomóc regularne chodzenie do toalety, o określonych porach dnia, np. zaraz po przebudzeniu. Pozytywny wpływ na pobudzenie jelit do pracy może mieć także wypicie szklanki wody z cytryną na pusty żołądek.
- Dbanie o higienę osobistą
Krwawienia i podrażnienie naczyń krwionośnych sprzyjają rozwojowi zakażenia i stanu zapalnego oraz zaostrzeniu objawów hemoroidów. Aby tego uniknąć, trzeba szczególnie zadbać o higienę osobistą miejsc intymnych i okolic odbytu. Miejsca te mogą być także podrażnianie przez zbyt twardy papier toaletowy, wówczas pomocne będą mokre chusteczki dla niemowląt.
- Odpowiedni ubiór
Zbyt obcisła odzież i bielizna także podrażniają okolice odbytu i nasilają objawy choroby hemoroidalnej. Najlepiej wybierać bawełnianą bieliznę i ubrania nieprzylegające ściśle do ciała, gdyż rozwijający się miejscowy stan zapalny lub zakażenie do prawidłowego wygojenia potrzebuje dostępu powietrza.
Leczenie choroby hemoroidalnej
Pierwszym etapem leczenia hemoroidów jest zawsze wdrożenie zasad profilaktycznych, które nie tylko pomagają uniknąć pojawienia się lub nawrotu choroby, ale także ułatwiają jej wyleczenie. Stosowanie zasad diety przeciwzaparciowej powinno znaleźć się na porządku dziennym u każdej osoby cierpiącej na hemoroidy. Jednak gdy profilaktyka nie wystarcza, konieczne jest wprowadzenie leczenia, a osobą, do której zwraca się pacjent po pomoc w pierwszej kolejności, jest farmaceuta za pierwszym stołem. Leczenie choroby hemoroidalnej można umownie podzielić na leczenie zachowawcze (profilaktyczne), farmakologiczne, zabiegowe i chirurgiczne.
Miejscowe leczenie farmakologiczne
Preparaty do miejscowego leczenia hemoroidów występują najczęściej w postaci czopków, maści, kremów, żeli oraz sztyftów. Wybierając odpowiedni lek należy kierować się zarówno jego skutecznością, jak i preferowaną formą aplikacji dla pacjenta. Większość preparatów miejscowych na rynku to preparaty złożone, zawierające kilka substancji i działające kompleksowo.
Środki odkażające i ściągające. Do najczęściej stosowanych środków z tej grupy zalicza się związki bizmutu (tlenek i galusan zasadowy), tlenek cynku, rezorcynol czy kwas borowy. Charakteryzują się działaniem ściągającym, odkażającym, wysuszającym i ochronnym na skórę, dzięki czemu przyspieszają gojenie powstałych podrażnień i małych ran. Z reguły występują one jako jedne z wielu substancji aktywnych w preparatach wieloskładnikowych. Należą do powszechnie stosowanych i bezpiecznych związków, trzeba jednak zaznaczyć, że stosowanie preparatów z kwasem borowym częściej niż jest to zalecane, może prowadzić do nadmiernego wchłonięcia przez uszkodzoną skórę i wykazywać działanie toksyczne.
Środki znieczulające. Mają na celu złagodzić ból i zniwelować uczucie towarzyszącego świądu. W preparatach na hemoroidy, najczęściej stosowana jest lidokaina, jednak są także dostępne na rynku środki z tetrakainą i cynchokainą. Ich mechanizm działania opiera się na blokowaniu kanałów sodowych i uniemożliwieniu depolaryzacji błony komórkowej, co skutkuje zahamowaniem przewodnictwa nerwowego w danym miejscu i efektem przeciwbólowym i znieczulającym.
Sterydy. W preparatach na hemoroidy, wydawanych z przepisu lekarza znajduje się hydrokortyzon, którego zadaniem jest wywołanie działania przeciwzapalnego i przeciwświądowego. Maści z hydrokortyzonem nie powinno się jednak stosować dłużej niż 14 dni, ponieważ może powodować ścieńczenie skóry i narażenie jej na większe podrażnienie.
Substancje uszczelniające naczynia krwionośne. Najczęściej spotykaną substancją chemiczną o tym działaniu, w preparatach przeciw hemoroidom jest tribenozyd. Działa uszczelniająco na naczynia krwionośne, a także wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwobrzękowe, przeciwbólowe i przeciwświądowe. Dzięki wzmocnieniu naczyń krwionośnych są one bardziej elastyczne i mniej podatne na uszkodzenia. W tej grupie środków, prym wiodą jednak substancje roślinne, a do najczęściej używanych należą wyciągi z kory kasztanowca, będące źródłem escyny oraz wyciągi z kłączy ruszczyka kolczastego lub wyizolowana z nich ruskogenina.
Inne środki pochodzenia roślinnego. Z pomocą w terapii hemoroidów mogą przyjść także inne substancje pochodzenia roślinnego. Kiedyś domowym sposobem leczenia były ciepłe nasiadówki w naparze z kory dębu lub rumianku. Kora dębu, bogata w garbniki, wykazuje działanie ściągające, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, rumianek z kolei – działa łagodząco i rozluźniająco. W skład wielu preparatów na hemoroidy wchodzi także inny składnik pochodzenia roślinnego – balsam peruwiański, zawierający pochodne kwasu cynamonowego, wykazujące działanie antyseptyczne i przeciwzapalne.
Kultury bakterii. Standaryzowane zawiesiny kultury bakterii Escherichia coli stymulują układ odpornościowy i wspomagają naturalną obronę organizmu, zmniejszając podatność tkanek na zakażenie. Dostępne są w postaci maści pojedynczo lub w połączeniu z hydrokortyzonem.
Ogólne leczenie farmakologiczne
Jako uzupełnienie terapii miejscowej, można zastosować preparaty doustne uszczelniające naczynia krwionośne, zmniejszające obrzęk i działające przeciwzapalnie. Do najczęściej stosowanych należą preparaty zawierające wyciąg z kory kasztanowca (lub samą escynę), wyciąg z kłącza ruszczyka kolczastego, hesperydynę, diosminę, rutozyd i trokserutynę.
Leczenie zabiegowe
W bardziej zaawansowanych stadiach rozwoju hemoroidów, kiedy leczenie miejscowe jest niewystarczające, kolejną możliwością są proste, mało inwazyjne zabiegi. Jednym z nich jest krioterapia, czyli wymrażanie guzków, które pacjent może przeprowadzić sam w domu przy użyciu specjalnego sztyftu, dostępnego w aptece. Większość chorych oddaje się jednak w ręce lekarzy, którzy mają do wykorzystania także kilka innych możliwości. „Gumkowanie”, czyli metoda Barrona, polega na nałożeniu gumowej opaski na nasadę guzka i odcięciu do niego dopływu krwi, co skutkuje jego obumarciem i samoistnym odpadnięciem. Skleroterapia polega na miejscowym wstrzyknięciu leku powodującego powstanie skrzepu, na skutek czego guzek po pewnym czasie odpada. Inną metodą, powodującą zniszczenie tkanki guzka jest naświetlanie go światłem podczerwonym lub laserem. Jednym z nowszych rozwiązań jest zastosowanie metody Morinagi (DGHAL – Doppler-Guided Hemorrhoidal Artery Ligation), polegającej na selektywnym zamknięciu naczyń hemoroidalnych z użyciem sondy Dopplera.
Leczenie operacyjne
Ostatnią deską ratunku jest operacyjne usunięcie guzków krwawniczych. Wykonuje się je jednak tylko w zaawansowanych przypadkach choroby, gdyż każda operacja, niesie za sobą ryzyko powikłań. Istnieje wiele metod chirurgicznego usuwania hemoroidów, różniących się między sobą rodzajem znieczulenia, czy czasem rekonwalescencji, a o indywidualnym wyborze najlepszego zabiegu dla danego pacjenta decyduje lekarz.
Problem hemoroidów, w mniej lub bardziej zaawansowanym stopniu, dotyka blisko połowy osób na świecie. Odpowiednia profilaktyka oraz wcześnie podjęta skuteczna terapia są w stanie szybko zniwelować objawy choroby i zmniejszyć ryzyko ich nawrotu. Niejednokrotnie zdarza się jednak, że zawstydzony swoim problemem pacjent, trafia do apteki zbyt późno, gdy objawy są już nasilone. Rolą farmaceuty jest nie tylko pomoc w dobraniu odpowiedniego preparatu i poinformowanie o odpowiednich działaniach profilaktycznych, ale także wzbudzenie czujności pacjenta i uświadomienie o konieczności wizyty u lekarza, gdyż objawy wyglądające na pierwszy rzut oka na hemoroidy, mogą okazać się bardziej poważną chorobą.
dr hab. n. farm. Barbara Budzyńska
Olga Wronikowska
piśmiennictwo dostępne u autorów
