Fitoterapia w okresie menopauzalnym.

Okres przekwitania (klimakterium) u kobiety jest fazą przejściową, w której gruczoły płciowe przerywają swoją czynność. Wygasa ona przeciętnie w wieku 51 ± 3 lat wraz ze spadkiem stężenia estrogenów i gestagenów.

Ostatnie krwawienie miesięczne określa się stanem menopauzy. Następująca po okresie płodności znaczna redukcja produkcji estrogenów prowadzi do dolegliwości, które są zaburzeniami, ale mogą też zagrażać życiu.

U około 2/3 kobiet występują objawy klimakteryczne obejmujące nieregularne i bolesne miesiączkowanie, krwawienia i plamienia międzymiesiączkowe, przyspieszenie czynności serca i tempa oddechu, napady duszności, przypływy gorąca, depresję czy zaburzenia w układzie sercowo-naczyniowym. O ich rozwoju decyduje stopień obniżenia stężenia estrogenów.

Do objawów tych należą:

– objawy naczynioruchowe: obwodowe rozszerzenie naczyń, podwyższenie temperatury skóry, przejściowe przyspieszenie akcji serca, nagłe uderzenia gorąca do twarzy i szyi, którym towarzyszy rumień twarzy, ból i zawroty głowy, nudności, palpitacje serca i zlewne poty;

– zmiany w układzie moczowo-płciowym: dochodzi do atrofii tkanek pochwy, szyjki macicy i zewnętrznych narządów płciowych co może prowadzić do nietrzymania moczu;

– zaburzenia psychiczne: kobiety w tym okresie są bardziej podatne na stres, skłonne do depresji, utraty libido, pobudliwe emocjonalnie;

– schorzenia układu krążenia: niskie stężenie estrogenów wywiera zły wpływ na zmiany funkcjonalne i czynnościowe mięśnia sercowego, następują zmiany profilu lipidowego;

– osteoporoza: następstwem spadku stężenia estrogenów jest wzrost stężenia jonów wapnia w przestrzeni pozakomórkowej, następuje zmniejszone wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego, zwiększone wydalanie wapnia z moczem, dochodzi do przesunięcia stanu równowagi między tworzeniem tkanki kostnej, a jej resorpcją prowadzącą do rozkładu kości. Jest to dość często występująca osteoporoza postmenopauzalna.

Ten ważny okres w fizjologii kobiety wymaga właściwego podejścia terapeutycznego. Rodzaj terapii, jej sposób prowadzenia dobiera lekarz indywidualnie. Znaczącą rolę pełni tu fitoterapia. Stosowane są fitoestrogeny izolowane z roślin oraz przygotowywane z surowców zielarskich preparaty farmaceutyczne.

Do fitoestrogenów należą występujące w roślinach związki o budowie steroidowej (fitosterole), a także związki izoflawonoidowe (izoflawony). W medycynie naturalnej wykorzystywane są już od tysięcy lat. Występują w surowcach zielarskich i spożywczych w różnej ilości. Ich zróżnicowana siła działania hormonalnego zależy od ich podobieństwa strukturalnego do ludzkich hormonów estrogenowych.

W małych ilościach występują w zbożach, ryżu, w owocach, w warzywach (cebula, czosnek). Najsilniej działającym fitoestrogenem jest miroestrol wyizolowany z tajlandzkiej rośliny motylkowej Pueraria mirifica (była stosowana w Birmie i Tajlandii do wywoływania poronień). Miroestrol charakteryzuje się aktywnością podobną do 17β-estradiolu i jest w działaniu około trzykrotnie silniejszy od dietylostilbestrolu.

W grupie fitoestrogenów znajdują się izoflawonoidy (wśród nich izoflawony i kumestany), lignany, a także mykoestrogeny (występują w grzybach z rodzaju Fusarium i w drożdżach piekarskich (Saccharomyces cerevisiae).

Wśród izoflawonów największą aktywność estrogenopodobną wykazują genisteina i daidzeina i ich glikozydy. Do roślin (będących najbogatszym źródłem izoflawonoidów należą: soja (Glycine soja), koniczyna łąkowa (Trifolium pratense), opornik łatkowy (kudzu, Pueraria lobata), lucerna (Medicago sativa), ciecierzyca (Cicer arietinum), fasola mung (mungo, fasola złota, Phaseolus aureus), pluskwica groniasta (Cimcifuga racemosa).

Rośliny także są źródłem fitoprogestagenów – substancji o działaniu progesteronowopodobnym. Występują w ekstraktach z surowców takich jak: ziele tymianku (Herba Thymi), ziele lebiodki (Herba Origani), ziele koniczyny białej (Herba Trifolii repens), ziele koniczyny czerwonej (Herba Trifolii rubrae), kłącze pochrzynu (Rhizoma Dioscoreae). Fitoestrogeny wykazują działanie pobudzające lub hamujące na niektóre funkcje organizmu ludzkiego.

Działanie pobudzające obejmuje:

– wzrost biosyntezy globuliny wiążącej steroidy płciowe,

– ochronny efekt antyoksydacyjny,

– korzystne działanie naparstnicopodobne (digitaloidowe) na mięsień sercowy,

– korzystne działanie ochronne na komórki wątroby,

– zmniejszenie ryzyka zwyrodnienia komórek (plamki) siatkówki oka,

– stymulujący wpływ na układ immunologiczny.

Działanie hamujące obejmuje:

– wydłużenie cyklu miesiączkowego,

– redukcję insulinooporności na poziomie tkankowym,

– hamowanie aktywności dehydrogenaz (aldehydowej i alkoholowej),

– hamowanie aktywności systemu enzymatycznego aromatazy i 5 α-reduktazy,

– obniżenie poziomu testosteronu.

Izoflawony działają w organizmie wielokierunkowo – mogą wpływać na produkcję, metabolizm i biologiczną aktywność endogennych hormonów oraz na syntezę i aktywność enzymów wewnątrzkomórkowych. Charakteryzują się także silnymi własnościami antyoksydacyjnymi.

Do roślin zawierających znaczące ilości fitoestrogenów izoflawonowych należy soja zwyczajna (soja owłosiona, soja uprawna). Surowcem są nasiona soi i olej sojowy. Nasiona zawierają izoflawony genisteinę i olaidzeinę oraz fitoestrole, saponiny, kwasy fenolowe, lecytynę, cholinę. Do cennych składników należą także witaminy A, B₁, B₂, B₆, C, D, E, K oraz składniki mineralne, Fe, Zn, J, Se, Cr, Mn, Mo i Ca.

Oprócz działania fitoestrogenowego ważną cechą preparatów z nasion i oleju soi jest działanie przeciwnowotworowe. Ich zastosowanie może prowadzić do obniżenia poziomu cholesterolu frakcji LDL z jednoczesnym podwyższeniem cholesterolu frakcji HDL, a także obniżenia cholesterolu całkowitego.

Genisteina w preparatach soi zwiększa gęstość tkanki kostnej, co zapobiega złamaniom osteoporotycznym. W dystrybucji jest wiele preparatów zawierających wyciągi z nasion soi, stosowanych w zaburzeniach okresu menopauzalnego i pomenopauzalnego, a także w profilaktyce miażdżycy i chorób układu krążenia.

Znaczącym surowcem do wytwarzania preparatów z zawartością fitoestrogenów jest kłącze pluskwicy. Pluskwica groniasta w stanie naturalnym, a także uprawiana występuje w Ameryce Północnej, w Europie i Azji. Kłącza pluskwicy zawierają izoflawony (formononetynę i biochaninę A), glikozydy triterpenowe, fenolokwasy (ferulowy, izoferulowy, kawowy), cymiracemozydy, a także żywice, woski, tłuszcze, cukry, olejek eteryczny, kwas taminowy.

Związki czynne farmakologicznie pluskwicy (izoflawony, triterpeny) wykazują duże powinowactwo do receptorów estrogenowych. Powodują obniżenie sekrecji hormonu luteinizującego oraz folitropiny. Działanie estrogenne zmniejsza symptomy menopauzy (objawy naczynioruchowe, zaburzenia psychiki, zmiany zanikowe pochwy). Izoflawony pluskwicy wykazują także efekt kardioprotekcyjny. Preparaty pluskwicy silnie hamują postępującą resorpcję kości (efekt antyosteoporozowy). Dystrybuowane preparaty zawierają standaryzowane wyciągi suche z kłącza plsukwicy. Występują także nalewki otrzymywane z kłącza pluskwicy i innych surowców roślinnych wspomagających działanie fitoestrogenne.

Ciekawym surowcem jest korzeń kudzu. Roślina opornik łatkowaty (kudzu) Pueraria lobata jest wieloletnim pnączem z rodziny Bobowatych pochodzącym z południowo-wschodniej Azji (Chiny, Japonia, Malezja).

Korzeń rośliny (pod nazwą „kudzu”) stosowano w chińskiej i japońskiej medycynie do leczenia ludzi w starszym wieku (zwłaszcza kobiet w okresie około- i postmenopauzalnym), w przypadkach zaburzeń sercowo-naczyniowych, w zakrzepicy, w nadciśnieniu tętniczym, cukrzycy, chorobach gorączkowych, w terapii migreny. Pod koniec XIX w. sprowadzono opornik łatkowaty do Ameryki i Europy.  Surowiec zawiera znaczącą ilość izoflawonoidów (daidzeina, pueraryna).

Do istotnych działań należy także obniżanie stężenia glukozy w surowicy (pueraryna), opóźnianie metabolizmu alkoholu, co wykorzystano w leczeniu odwykowym alkoholików. Izoflawonoidy z korzenia kudzu (peuraryna, daidzeina, daidzyna) mają hamujący wpływ na agregację trombocytów, pozytywnie wpływają na elastyczność naczyń wieńcowych i obniżają ciśnienie tętnicze krwi.

Działanie fitoestrogenowe wykazują także inne związki występujące w świecie roślin. Należą do nich kumestany występujące w chmielu, kukurydzy, koniczynie czerwonej. W oliwkach, czosnku, wiśniach, nasionach lnu i słonecznika, w herbacie występują lignany (sekoizolaricirezynol, matairezynol) substancje prekursorowe, z których w przewodzie pokarmowym powstają substancje estrogenopodobne (enterolakton, enterodiol).

W okresie menopauzy często występują zastoje żylne, co przy istniejących żylakach podudzi lub odbytu znacznie nasila dolegliwości. Preparaty ziołowe zastosowane w tym przypadku mogą znacząco poprawić odpływ żylny. Zastosowanie mają preparaty escynowe z kasztanowca, które wzmacniają naczynia krwionośne, przywracają ich elastyczność, usprawniają przepływ krwi i działają przeciwzakrzepowo. Niekiedy występują przedłużające się krwawienia z dróg rodnych i plamienia międzymiesiączkowe.

Można stosować preparaty z kory kaliny koralowej, korzenia ruszczyka, ziela jemioły, ziela rdestu ostrogorzkiego, ziela tasznika. W przypadku występowania objawów naczynioruchowych, stanach napięcia nerwowego i niepokoju skuteczne mogą być preparaty z korzenia kozłka lekarskiego, liści melisy, szyszek chmielowych. Przy zaburzeniach czynnościowych mięśnia sercowego na tle nerwicowym, napadowych bólach, kołataniu właściwe zastosowanie mogą mieć preparaty płynne z głogu, kozłka lekarskiego, konwalii majowej.

W okresie menopauzalnym, a szczególnie pomenopauzalnym występuje często skłonność do zwiększania masy ciała. Właściwe postępowanie to stosowanie diety o mniejszej wartości energetycznej. Duże znaczenie ma stosowanie preparatów ziołowych zmniejszających łaknienie, regulujących procesy trawienne, przeciwdziałające wzdęciom.

Preparaty roślinne stanowią liczną grupę środków, którymi może dysponować farmaceuta w swej praktyce. Dla optymalnego i bezpiecznego wykorzystania tej bazy należy przyjąć pewne warunki postępowania. Warunkiem podstawowym i niezbędnym jest diagnoza lekarza, która określa stan zdrowia pacjentki i decyduje o dalszym postępowaniu. Ważna jest ocena stanu układów i narządów, przeciwwskazania, zalecenia dietetyczne i ordynacja leków.

W doborze preparatów roślinnych, witamin, minerałów istotnym jest uwzględnienie możliwych interakcji i przeciwwskazań. Fitoterapia daje duże możliwości łagodzenia objawów okresu menopauzalnego. Ważnym składnikiem postępowania jest uwzględnienie szczególnie w okresie pomenopauzalnym uzupełniania diety preparatami mineralnymi (szczególnie wapnia i magnezu) oraz niezbędnymi witaminami standaryzowanymi.

dr n. farm. Jan Szuszkiewicz

Piśmiennictwo:

1. Kompendium farmakologii i toksykologii Mutschlera. E.Mutschler, G.Geisslimger, H.K.Kroemer, P.Ruth, M.Schäfer-Korting. Red.naukowa W.Buczko. MedPharm Polska, Wrocław 2008.

2. Fitoterapia i leki roślinne. Red.naukowa: E.Lamer-Zarawska, B.Kowal-Gierczak, J.Niedworok. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W-wa 2007.

3. Ziołolecznictwo. Red. A.Ożdarowski. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W-wa 2002.

4. Leki roślinne w profilaktyce i terapii. J.Lutomierski, J.Alkiewicz. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W-wa 1993.