Leki psychostymulujące
W leczeniu objawów ADHD stosuje się głównie leki o działaniu psychostymulującym, które pobudzają czynności psychiczne, głównie napęd psychoruchowy, przez zwiększenie aktywności umysłowej i koncentracji uwagi. Skutecznie łagodzą one objawy ADHD u około 65-75% chorych, a według innych źródeł nawet u 80-90% młodych pacjentów.
Metaanaliza opublikowana w 2018 dotyczyła 15 randomizowanych badań kontrolnych obejmujących 4648 dzieci w wieku 6-17 lat. Porównywano grupy dzieci leczone stymulantami i innymi lekami. Wyniki były jednoznaczne – dzieci stosujące psychostymulanty odniosły dużo większą korzyść terapeutyczną, niż dzieci stosujące pozostałe leki wykorzystywane w ADHD.
Pochodne amfetaminy i propyloaminy
Podstawowe znaczenie w leczeniu ADHD mają pochodne amfetaminy i propyloaminy. Amfetaminy to grupa związków chemicznych, które wykazują działanie pobudzające na czynności psychiczne – znoszą uczucie zmęczenia i senność, zwiększają zdolność do koncentracji, ale wykazują jednocześnie działanie euforyzujące i anorektyczne. Są skuteczne nie tylko w leczeniu ADHD, ale również narkolepsji i otyłości. Ze względu jednak na silne działanie uzależniające [8] oraz wywoływanie zaburzeń czynności psychicznych, stosowanie ich w leczeniu otyłości jest bardzo ograniczone [9].
Działanie pochodnych amfetaminy polega głównie na blokowaniu wychwytu zwrotnego dopaminy, noradrenaliny i serotoniny oraz zwiększeniu uwalniania tych neuroprzekaźników z zakończeń presynaptycznych. Amfetaminy działają podobnie do kokainy, ale znacznie dłużej. Ich działanie psychostymulujące utrzymuje się przez około 4 godziny, a po tym czasie dochodzi do rozwoju zaburzeń depresyjnych z współwystępującym lękiem.
Spośród pochodnych amfetaminy w leczeniu objawowym ADHD u dzieci powyżej 6. roku życia stosowane są: metylofenidat (np. Concerta, Difumenil, Medikinet), deksmetylfenidat (np. Focalin), lisdeksametamfetamina (np. Vyvance, Tvynese, Elvanse), deksamfetamina (np. Dexedrine, Dextrostat) czy mieszanina soli deksamfetaminy i amfetaminy (np. Adderall XR).
Drugą grupą leków psychostymulujących, obok pochodnych amfetaminy, są pochodne propyloaminy. Głównym przedstawicielem tej grupy jest atomoksetyna – selektywny inhibitor wychwytu zwrotnego noradrenaliny. Jej skuteczność jest zbliżona do pochodnych amfetaminy i zwykle jest dobrze tolerowana. Przeciwwskazania i działania niepożądane również przypominają te, które wykazują pochodne amfetaminy. Wyróżnia ją jednak większe ryzyko zachowań agresywnych i wrogich wobec otoczenia oraz chwiejność emocjonalna podczas terapii.
Lekiem psychostymulującym jest również pemolina, która nie jest pochodną amfetaminy. Lek ten posiada mniej efektów ubocznych niż większość stymulantów, między innymi nie powoduje zmniejszenia apetytu i suchości w ustach. Niestety może wywoływać poważne zaburzenia funkcji wątroby i z tego względu stosowana jest rzadko.
Czytaj także: Psychoterapia uzależnień związanych z substancjami psychoaktywnymi.
Metylofenidat – lek pierwszego rzutu w ADHD
W Polsce najczęściej stosowanym lekiem z grupy leków psychostymulujących jest metylofenidat. Lek ten, podobnie jak inne pochodne amfetaminy, poprawia koncentrację uwagi oraz zmniejsza nadruchowość i impulsywność w wyniku zwiększenia poziomu głównie dopaminy i noradrenaliny. Większość najnowszych wytycznych sugeruje, że to właśnie metylofenidat powinien być lekiem pierwszego rzutu w leczeniu ADHD. Ze względu na bezpieczniejszy profil farmakologiczny i wygodę w schemacie dawkowania, zaleca się stosowanie metylofenidatu w preparatach o modyfikowanym sposobie uwalniania leku, co minimalizuje wahania stężenia leku w surowicy. W Polsce dostępne są preparaty o przedłużonym uwalnianiu w jednorazowej dawce porannej od 18 mg do maksymalnie 54 mg/dobę.
Od momentu rozpoczęcia leczenia metylofenidatem, należy uważnie monitorować występowanie działań ubocznych. Lek ten ma szeroki zakres działań niepożądanych – najczęściej są to zaburzenia łaknienia i związany z tym spadek masy ciała oraz zahamowanie wzrostu u dzieci i zaburzenia rytmu serca. W związku z tym konieczna jest ocena wzrostu i masy ciała co 6 miesięcy oraz kontrola częstości bicia serca i ciśnienia tętniczego co 3 miesiące. Wśród innych skutków ubocznych metylofenidatu wymienia się bezsenność, tiki, obniżenie progu drgawkowego, ale również depresję, zwiększoną wrażliwość na bodźce z otoczenia, urojenia i manie.
Skutki uboczne i przeciwwskazania do stosowania psychostymulantów
W trakcie stosowania leków psychostymulujących bardzo często odczuwalna jest nadmierna nerwowość i bezsenność, dyskinezy (nagłe, mimowolne, powtarzające się ruchy) oraz wcześniej wspomniany wzrost ciśnienia tętniczego krwi i częstości akcji serca. Do wyraźnie odczuwalnych skutków ubocznych należą również zmniejszenie apetytu i przyrostu masy ciała, bóle i zawroty głowy, nadmierna ruchliwość, bóle stawów, gorączka lub nadmierne pocenie się, obniżenie progu pobudliwości drgawkowej, zaburzenia żołądkowo-jelitowe (ból brzucha, nudności, wymioty) i zburzenia psychiczne (anormalne zachowanie, agresja, pobudzenie, jadłowstręt, wahania nastroju, drażliwość). Długotrwałe stosowanie leków psychostymulujących prowadzi do zahamowania wzrostu u dzieci oraz rozwoju tolerancji i uzależnienia psychicznego z zaburzeniami zachowania [11] .
Przeciwwskazaniem do stosowania leków psychostymulujących są m.in. zespół Tourette’a, jaskra z wąskim kątem przesączania, ciężkie nadciśnienie tętnicze (zwłaszcza u pacjentów stosujących inhibitory MAO) i nadczynność tarczycy. Leki psychostymulujące nie powinny być stosowane również u osób niestabilnych emocjonalnie oraz z nadczynnością tarczycy.
Czytaj także: Leki poprawiające komfort życia. Aspekty lecznicze i społeczne.