W ślad za postępem pojawiło się więc wiele dotąd niewystępujących, nieopisanych schorzeń stanowiących aktualnie przyczynę ponad 80% wszystkich zgonów głównie w krajach wysoko rozwiniętych. Co ciekawe, są one rzadko notowane pośród populacji państw biedniejszych. Choroby tego typu określane są mianem “chorób cywilizacyjnych”. Według definicji są to globalnie i powszechne występujące choroby, których przyczyną rozwoju oraz rozprzestrzenienia jest postęp współczesnej cywilizacji, dlatego też inaczej nazywa się je „chorobami XXI wieku”.
Warte podkreślenia jest to, że jeszcze stosunkowo niedawno, bo 100 lat temu choroby te nie były nawet znane. Rozwój, jaki nastąpił w tym czasie diametralnie zmienił świat i ludzi w nim żyjących. Przyczyniło się to do kompletnego zdestabilizowania bilansu energetycznego organizmu mieszkańca Ziemi. Jak szacują naukowcy, nasi przodkowie z okresu paeolitu zużywali na aktywność fizyczną blisko 1000 kcal podczas doby, przyjmując około 3000 kcal w posiłkach. Bilans energetyczny na poziomie 1:3 związany był ściśle z ich trybem życia i codziennymi czynnościami prowadzącymi do zaspokojenia podstawowych potrzeb. Współcześnie przeciętny mieszkaniec miasta na aktywność fizyczną zużywa w ciągu dnia około 300 kcal, przyjmując w posiłkach około 2100 kcal. Łatwo obliczyć więc, że obecnie posiadamy zaburzony bilans energetyczny wynoszący 1:7, co jest właśnie przyczyną rozwoju wielu chorób, skutkującą pojawianiem się wielu problemów na poziomie komórek, tkanek, narządów.
Niezaprzeczalnie mierzalnym rezultatem żywienia racjonalnego winien być dobrostan fizyczny i psychiczny, popularnie nazywany zdrowiem. Jak wynika z badań i obserwacji, niestety zbyt często zdarza się tak, że całodzienna racja pokarmowa odbiega daleko od zbilansowanego działania, począwszy od ilości składników odżywczych dostarczanych do organizmu, aż po wzajemne proporcje pomiędzy nimi. Finalnie nieprawidłowe schematy zachowań konsumenckich skutkują odchyleniami w stanie zdrowia, które w kolejnych latach mogą się przerodzić w poważne choroby. I tutaj warto zaważyć, że w większość problemów bezpośrednio bądź pośrednio związanych jest ze sposobem żywienia. Dieta więc może wpływać na homeostazę organizmu, ale także w momencie, kiedy równowaga jest zakłócona można za jej pomocą wspomagać leczenie farmakologiczne.
Niejednokrotnie prawidłowo skomponowane posiłki to podstawowy czynnik przyspieszający leczenie lub przynoszący ulgę podczas schorzeń przewodu pokarmowego, który to jest skomplikowanym mechanizmem przetwarzającym wszystko to, co zjemy. Zaczyna się on w jamie ustnej, później znajduje się przełyk, dalej żołądek, wątroba, trzustka, jelita, w tym kończące go jelito grube. Na każdym etapie, w każdym z odcinków przewodu pokarmowego zachodzą złożone procesy trawienia pokarmu oraz wchłaniania składników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Ważną rolę spełniają w tym soki trawienne oraz enzymy wydzielane m.in. w żołądku, trzustce czy dwunastnicy.
Nieprawidłowości na którymkolwiek etapie trawienia mogą utrudniać wchłanianie składników pożywienia, skutkując wystąpieniem niedomagania ze strony całego układu. Dlatego też właściwe żywienie dietetyczne, wspomagające leczenie farmakologiczne bywa często jedną z najskuteczniejszych form terapii schorzeń przewodu pokarmowego. Bardzo ważne jest również zwrócenie uwagi na indywidualne potrzeby, akceptacje, alergie czy tolerancje niektórych potraw. Najważniejszym zaś celem, jeśli chodzi o dietę w chorobach przewodu pokarmowego jest oszczędzanie błony śluzowej przewodu pokarmowego oraz podaż łatwo przyswajalnego pokarmu. Istotne jest także prowadzenie konsumpcji w taki sposób, by ilość bodźców wydzielniczych uległa zmniejszeniu, jak również należy dążyć do wyeliminowania z pożywienia substancji, które mogą być związane z etiopatogenezą schorzenia (np. nietolerancja laktozy). W chorobach przewodu pokarmowego najistotniejszy podczas dietoterapii jest tzw. reżim dietetyczny.
Już w początkowym odcinku przewodu pokarmowego, częstokroć po jedzeniu odczuwamy dyskomfort. Uczucie pieczenia w klatce piersiowej, kwaśno-słony smak w ustach – to dręcząca wiele osób “zgaga”. Przeważnie jej występowanie związane jest z nadkwaśnością, ale może być także konsekwencją uszkodzeń błony śluzowej przełyku, nieprawidłowej motoryki przełyku czy też niewydolności dolnego zwieracza (szczelnie zamyka przełyk od strony żołądka, hamując cofanie się pokarmu do ust). Podczas występowania przykrych dolegliwości związanych ze zgagą, przede wszystkim należy wstrzymać się od konsumpcji pokarmów, które mogłyby podrażniać błonę śluzową przełyku i żołądka, prowadzić do nadmiernego wydzielana się kwasu solnego w żołądku, jak również strawy, która osłabia ciśnienie w dolnym odcinku przewodu pokarmowego.
W diecie osób cierpiących na “zgagę” należy uwzględnić wstrzemięźliwość w jedzeniu pokarmów bogatych w tłuszcze, cukry (jak słodycze, czekolady, ciasta), jak również należy unikać potraw smażonych i pieczonych. Zalecane jest także pozbycie się przyzwyczajeń związanych z konsumpcją kawy, napojów alkoholowych, paleniem papierosów, dodawaniem do posiłków ostrych przypraw i piciem zagęszczonych soków owocowych. Istotnym składnikiem diety, ze względu na działanie alkalizujące jest natomiast mleko i jego przetwory. Osoby cierpiące na zgagę winny uzbroić się w cierpliwość, starannie żuć pokarmy, nie przemęczać się tuż przed, jak i zaraz po posiłku.
Wśród wszystkich schorzeń przewodu pokarmowego najczęściej, bo w około 50% przypadków notowane jest występowanie chorób żołądka i dwunastnicy. Spotykane są one przeważnie wśród populacji krajów wysoko rozwiniętych. Charakterystyczne dla tej choroby jest powstawanie ubytków w błonie śluzowej żołądka lub dwunastnicy. Zmiany chorobowe umiejscowione są zwykle w okolicach odźwiernika żołądka lub w opuszce dwunastnicy. Mogą one tworzyć się również w głębszych warstwach, zdarza się również niejednokrotnie, że drążą do wątroby i trzustki. Podczas choroby występują zaburzenia na poziomie perystaltyki żołądka oraz zmiany w czynności wydzielniczej i związany z tym nadmiar soku żołądkowego i obniżone pH. Charakterystyczne jest również występowanie bólów głodowych w nocy i na czczo.
Teorie i zalecenia na temat diety podczas występowania tegoż schorzenia przez lata podlegały wielu modyfikacjom. Niegdyś klasyczna “dieta wrzodowa” obejmowała zalecenia związane z wykluczeniem z jadłospisu pokarmów, które mogłyby „podrażniać” błonę śluzową, jednocześnie działających pobudzająco na wydzielanie soku żołądkowego. Obecnie większy nacisk kładzie się na leczenie farmakologiczne, aczkolwiek dieta wspomaga farmakoterapię i łagodzi objawy kliniczne związane z tą chorobą. Osobom cierpiącym na popularnie zwane „wrzody” zaleca się dietę lekkostrawną, niskobiałkową, pobawioną artykułów wzdymających, trudnostrawnych i długo pozostających w żołądku.
Nie poleca się natomiast “wrzodowcom” stosowania ostrych przypraw. Unikać należy m.in. kapusty, nasion roślin strączkowych, chleba razowego, ogórków, wędzonych wędlin, a także pieprzu, octu czy musztardy. Niewskazane są także buliony, rosoły, wywary, kawa, napoje alkoholowe, te stanowiące źródło cukrów prostych i duże ilości błonnika. Źle tolerowane są margaryny i wszystkie potrawy tłuste. Zaleca się potrawy gotowane, duszone w sosie własnym lub pieczone w folii czy też pergaminie. Podczas zaostrzenia objawów chorobowych należy szczególnie uważać na stosowane pokarmy, a po ustąpieniu bólu starać się doprowadzić do zbilansowania diety z ograniczeniem substancji drażniących. Polecane jest tworzenie jadłospisu na bazie chudego drobiu czy cielęciny, mleka, chudych twarogów. Wskazane jest również wzbogacenie jadłospisu o gotowane warzywa, owoce. Zalecane są ponadto: białe pieczywo, makarony czy ryż. Istotna jest rozważna konsumpcja, czyli spożywanie posiłków bez pośpiechu, często a w małych ilościach. Ważne jest, aby indywidualna tolerancja potraw była najważniejszym wskaźnikiem ich doboru w diecie.
Kolejnym schorzeniem o którym warto byłoby wspomnieć pod kątem diety leczniczej są tzw. zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego. Według literatury stanowią one blisko 40% przypadków zgłoszeń pacjentów do poradni czy klinik gastroenterologicznych. Problemy te dotyczą szczególnie kobiet i przeważnie nasilają się u osób po 65 roku życia. Charakterystyczne jest dla nich występowanie różnego rodzaju trudności w trawieniu bez występowania zmian morfologicznych. Częstość pojawiania się zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego i przyczyna ich powstawania wciąż jednak nie jest do końca jasna. Zależnie od charakteru objawów wyróżnia się typy: ruchowy – z bólami po posiłkach, z uczuciem pełności i odbijaniem, refleksowy – ze zgagą i wrzodowy – z bólami głodowymi. W każdym z przypadków zaleca się konsumpcję pokarmów lekkich, łatwo strawnych, nie powodujących podrażnienia błony śluzowej przewodu pokarmowego. Ograniczyć należy wywary mięsne, mięso np. z kaczki, gęsi, gotowaną kapustę czy majonez. Ponadto należy zmniejszyć do minimum ilość spożycia, a najlepiej odstawić alkohol, mocną kawę i papierosy. Zaleca się natomiast dania gotowane na parze i pieczone w folii. Dbałość o dietę w powiązaniu ze zdrowym trybem życia może uchronić nas od niekomfortowych zaburzeń dyspeptycznych.
Ostry nieżyt żołądka to przypadłość znana prawie każdemu z nas. Stan chorobowy trwa przeważnie 3 – 6 dni. Jego przyczynę stanowi najczęściej zatrucie pokarmowe (nieświeże pożywienie, nieumyte owoce), bądź szkodliwy wpływ na błonę śluzową związków chemicznych takich jak jod czy arsen. Zmiany zapalne błony śluzowej mogą również być wywołane działaniem niektórych leków np. aspiryny czy środków przeczyszczających. Charakterystyczne jest wystąpienie objawów szybko, bo w ciągu kilku godzin, a związane są z tym kurczowe bóle w okolicy nadbrzusza, nudności czy też wymioty lub i biegunki.
Leczenie dietetyczne w tym przypadku polega na stosowaniu 24-48 godzinnej głodówki, podczas której podawać należy płyny w formie wody przegotowanej, napary z rumianku, mięty, o umiarkowanej temperaturze, koniecznie niesłodzone. Ponadto w celu uzupełnienia straty chlorku sodowego winno się lekko dosalać stosowane napoje. W późniejszym okresie wprowadza się stopniowo sucharek, bułkę czerstwą, gotowane przetarte warzywa, puree z ziemniaków. Można podawać potrawy dla dzieci, gdyż nie zawierają środków konserwujących. Należy unikać jednak soku jabłkowego, gdyż wzmaga on procesy fermentacyjne w jelitach.
Przewlekły nieżyt żołądka to choroba rozpoczynająca się u ludzi w różnym wieku i niestety chorzy cierpią na nią przez całe życie. W wyniku zmian zapalnych błona śluzowa ulega przerostowi, zwiększa się ilość wytwarzanego soku żołądkowego i nadkwaśność (występują bóle głodowe, nudności, wymioty, pieczenie za mostkiem, wzdęcia, zaparcia). Kolejno, w konsekwencji może dojść do zaniku błony śluzowej i niedokwaśności (z uczuciem gniecenia w okolicy żołądka, odbijaniem siarkowodorem). Przy przewlekłym nieżycie żołądka, w zależności od tego czy przebiega on z nadkwaśnością czy z niedokwaśnością zaleca się różne żywienie dietetyczne. W pierwszym przypadku stosowana jest dieta łatwo strawna z ograniczeniem potraw tłustych, marynat, suchych nasion roślin strączkowych. W nieżycie niedokwaśnym konsumując pokarm należy zwrócić uwagę na to, by oszczędzać chory narząd, ale jednocześnie dietą prowadzić do pobudzenia i – na optymalnym poziomie – do wydzielania soków trawiennych. Tu sama estetyka jedzenia ma wpływ, gdyż potrawy „ładne”, urozmaicone w fazie odruchowo-nerwowej wpływają na wydzielanie soku. Ogranicza się także podaż płynów. Warzywa i owoce należy dawkować w formie soków lub też w postaci ugotowanej. Nie są wskazane potrawy wzdymające, długo zalegające w żołądku, a także przyprawy oraz – jak zwykle przy schorzeniach układu pokarmowego – alkohol. Posiłki regularne, dokładnie żute, dawkowane w mniejszych ilościach wywierają również korzystny wpływ na wydzielanie soków trawiennych.
Także w chorobach jelit rodzaj i sposób podawanego pokarmu grają bardzo dużą rolę. Wybór artykułów jest zależny od występującej jednostki chorobowej. Głównie przy komponowaniu jadłospisu powinno się brać pod uwagę wpływ określonych pokarmów na perystaltykę jelit. I tak pośród artykułów, które pobudzają ruchy jelit należy wymienić m.in. produkty wysokoresztkowe, zawierające duże ilości błonnika nierozpuszczalnego (grube kasze, otręby, pieczywo razowe), fermentowane przetwory z mleka, kwaśne owoce i warzywa, buraki ćwikłowe, paprykę, napoje zimne, słone, mocno przyprawione oraz strawę przyczyniającą się do występowania procesów fermentacyjnych w jelitach taką jak miód, słodycze, cukier mleczny, wybrane soki owocowe, dżemy czy śliwki suszone. Do produktów wpływających na obniżenie perystaltyki należą natomiast napoje o dużej zawartości garbników (kakao, wino czerwone, gorzka herbata), mąka ziemniaczana i produkty powstałe na jej bazie, owoce i warzywa stanowiące rezerwuar błonnika rozpuszczalnego (marchew, banan, dynia) i suche artykuły spożywcze. Ostry nieżyt jelit występuje przeważnie podczas przebiegu zakażenia bakteryjnego lub wirusowego (gronkowce, salmonella). Charakterystyczne objawy (bóle brzucha, biegunka, osłabienie, stolce płynne z domieszką krwi, śluzu) pojawiają się na kilka lub kilkanaście godzin od zakażenia. Żywienie dietetyczne natomiast zbliżone jest do diety podczas występowania ostrego nieżytu żołądka, co opisano powyżej. Z tym, że podczas ostrego nieżytu jelit powinno dawkować się duże ilości płynów.
Kolejnym schorzeniem przewodu pokarmowego jest przewlekłe zapalenie jelit, które towarzyszy wielu chorobom ogólnoustrojowym jak m.in. zespół złego wchłaniania, zakaźne choroby jelit, stany po resekcji, niewydolność trzustki, wątroby, nietolerancje pokarmowe. Objawy to najczęściej powracająca biegunka i wzdęcia. Podczas przebiegu tej choroby dieta w trwających biegunkach powinna być bogata w białko, uboga w węglowodany nierafinowane (cukier, syropy, dżemy, soki). Ograniczyć należy tłuszcze i produkty wysokoresztkowe. Powinno się jadać pokarmy o działaniu zapierającym jak ryż, mąka ziemniaczana, owoce będące rezerwuarem garbników i pektyn. Ponadto jadać winno się ryby i drób. Jedną z coraz częstszych przyczyn występowania tego niedomagania organizmu może być konsumpcja mleka. Wówczas to, przy nietolerancji laktozy z diety wyłącza się mleko i jego przetwory. Podczas uczulenia na białko, mleko zastępuje się preparatami przemysłowymi i homogenatami mięsnymi.
Kolejną chorobą, która dotyka coraz to więcej osób jest zespół jelita drażliwego – IBS występuje u około 10 – 20% osób w całej populacji. Jest to przewlekłe i wciąż powracające zaburzenie czynności jelit, podczas którego mamy do czynienia z naprzemiennym występowaniem biegunek i zaparć. Etiopatologia schorzenia nie została dokładnie poznana i najpewniej jest wieloczynnikowa. Mimo, iż wiadomo, że ma ona kluczową rolę w leczeniu tego schorzenia, dokładne zasady stosowania diety nie zostały sprecyzowane. Wytyczne rzymskie III zalecają unikanie diet o niepełnej wartości odżywczej. Wciąż jednak podstawą żywienia dietetycznego jest pokarm z dużą ilością błonnika oraz podaż artykułów jak najmniej przetworzonych. Powinno konsumować się dużo produktów zbożowych gruboziarnistych (chleb chrupki, otręby pszenne, kasza gryczana), jak również ziemniaków. W przypadku tego schorzenia należy wstrzymać się od konsumpcji potraw mącznych, drobnoziarnistych kasz, fasoli czy bobu oraz samego tłuszczu.
Celiakla zwana inaczej enteropatią glutenową to następne ze schorzeń układu pokarmowego, w których dieta jest istotnym elementem decydującym o prawidłowym funkcjonowaniu organizmu. Za występowanie tej choroby odpowiedzialny jest brak enzymów proteolitycznych rozkładających gluten. Trwa ona całe życie i jej występowanie jest uwarunkowane genetycznie. Enteropatia glutenowa jest chorobą, na którą cierpią zarówno dzieci, jak i dorośli. Najczęściej wykrywa się ją u osób między 40 i 50 rokiem życia. Najnowsze badania wykazują, że częstość zachorowań wynosi ok. 1% populacji (częstość występowania w Europie 1:80 – 1:300). Objawy obejmują zwykle zaburzenia funkcjonowania przewodu pokarmowego pod postacią biegunki, wzdęć, braku apetytu, powiększenia obwodu brzucha, zahamowania przyrostu masy ciała u dzieci lub spadku masy ciała u dorosłych. Leczenie dietetyczne związane jest ściśle z dążeniem do wyeliminowania glutenu z diety. W praktyce związane jest to z poszukiwaniem substytutów, zamienników np. mąkę zbóż bogatych w gluten zastępuje się mąką ryżową, kukurydzianą czy sojową. W jadłospisie spokojnie można zawierać mięso. Zalecane są mleko chude, soki owocowe. Podczas występowania nasilonych objawów należy unikać także tłuszczów i smażonych produktów.
Podsumowując, w powyżej zaprezentowanych, wybranych schorzeniach przewodu pokarmowego dobór diety zależny jest w głównej mierze od rodzaju zmian chorobowych, wieku, stanu pacjenta i jego predyspozycji indywidualnych. W powyżej przytoczonych schorzeniach, jak sugeruje literatura, prawidłowo dobrana, trafiona dieta jest w stanie często konkurować z farmakoterapią, a niejednokrotnie z nią wygrywa. Warunkiem powodzenia leczenia jest dostosowanie się do reżimu dietetycznego, prawidłowy w czasie i na różnych etapach rozwoju, trwania choroby dobór właściwych pokarmów. Podkreślić jednak należy, że lepiej zapobiegać, niż leczyć i całokształt naszych działań na polu konsumpcyjnym powinien być rozsądny nie tylko wówczas, gdy widzimy zagrożenie, zawirowania w zdrowiu. Trzeba rozsądnie dawkować przyjemności z konsumpcji, znaleźć czas na spokojne jedzenie, przemyślane zakupy, dbać o właściwy dobór artykułów bacząc na jakość i składniki odżywcze. Przekazywać dobre wzorce dla przyszłego pokolenia, które skazane jest na szybkie życie w uprzemysłowionym świecie, bo przecież czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci.
mgr Kinga Stawarczyk
Zakład Botaniki,
Pozawydziałowy Instytut Biotechnologii,
Uniwersytet Rzeszowski
mgr Michał Stawarczyk
Piśmiennictwo:
- Białkowska M. Leczenie dietetyczne – ciągle aktualna metoda terapii otyłości, Postępy Nauk Medycznych, 2013, t. XXVI, nr 5B:38-43
- Biernat J. Żywienie, żywność a zdrowie, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2001
- Ciborowska H., Rudnicka A. Dietetyka, żywienie zdrowego i chorego człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004
- Gertig H., Przysławski J. Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2007
- Giezowska H., Giezowski D. Choroba trzewna – patogeneza, diagnostyka, leczenie i możliwości działań profilaktycznych. Problemy Higieny i Epidemiologii, 2014, 95(4):823-826
- Grochowska E., Jarzyna W. Aktywność fizyczna w profilaktyce i leczeniu chorób cywilizacyjnych – kluczowa rola kinazy białkowej aktywowanej przez AMP (AMPK). Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 2014, 68: 1114-1128
- Jarosz M., Pachocka L. Rola dietetyka w prewencji i leczeniu chorób. Kompetencje i umiejętności dietetyka w Europie, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2011
- Kitajewska W., Szeląg W., Kopański Z., Maslyak E., Sklyarov I., Choroby cywilizacyjne i ich prewencja. Journal of Clinical Healthcare, 2014, 1: 3- 47
- Migdał W. Spożycie mięsa a choroby cywilizacyjne. Żywność Nauka Technologia Jakość 2007, 6 (55), 48 – 61
- Zielińska K. Ocena zależności między sposobem odżywiania a dolegliwościami u osób z zaburzeniami czynnościowymi przewodu pokarmowego. Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 2014, 4, 3, 227–237
- Żelowski A., Wojtuń S.,Gil J., Dyrla P. Zespół jelita nadwrażliwego – podstawowe zasady rozpoznawania i leczenia. Pediatr Med Rodz 2013, 9 (3): 250–255
