Beta-blokery: remedium czy zagrożenie?

Leki β-adrenolityczne już od lat 60-tych ubiegłego wieku są nieodłącznym elementem terapii wielu chorób. Ich działanie polega na blokowaniu receptorów adrenergicznych β1 lub β2. Leki te mogą mieć działanie nieselektywne – blokując zarówno receptory β1 i β2 oraz selektywne – blokujące jedynie receptory β1.  Jakie właściwości mają β-adrenolityki czy też β-sympatykolityki, a potocznie – beta-blokery?

Stosowanie β1-blokerów ma wpływ na pracę mięśnia sercowego, a w przypadku β2-blokerów: na naczynia i oskrzela. Niektóre beta-blokery mają także wpływ na receptory alfa oraz inne, dodatkowe działania. W tej dużej grupie terapeutycznej znajdziemy już aż III generacje produktów. Najnowsze leki – karwedilol i nebiwolol mają najmniej niepokojących działań niepożądanych.

Remedium na problemy kardiologiczne

Beta-blokery wykorzystuje się w terapii schorzeń układu sercowo-naczyniowego. Są to leki, które mają zastosowanie między innymi u chorych z zaburzeniami rytmu serca, chorobą wieńcową, niewydolnością serca i nadciśnieniem tętniczym. W wielu badaniach została potwierdzona skuteczność stosowania beta-blokerów i ich wpływ na wydłużenie życia pacjentów po zawale lub z niewydolnością serca. W chorobie wieńcowej leki te poprawiają tolerancję wysiłku i redukują występowanie bólu dławicowego. Działanie beta-blokerów przynosi zatem istotne korzyści przez normowanie akcji serca oraz obniżanie wysokiego ciśnienia.

Czytaj także: Kardiomiopatia, czyli serce “w przebudowie”.

Zabiegi chirurgiczne a stosowanie beta-blokerów

Wiele badań dowodzi skuteczności stosowania beta-blokerów u pacjentów, u których konieczne jest przeprowadzenie zabiegów chirurgicznych. Operacje powodują zwiększenie poziomu stresu u pacjentów, a to powoduje uwalnianie hormonów – adrenaliny i noradrenaliny. W takiej sytuacji spowolnienie pracy serca i obniżenie ciśnienia może mieć korzystny wpływ na ryzyko zawału serca, udaru mózgu czy zaburzeń rytmu serca.

W badaniach wykazano, że beta-blokery mogą zmniejszać ryzyko migotania przedsionków czy zawału serca u takich pacjentów. Należy jednak pamiętać, że beta-blokery mogą powodować większe prawdopodobieństwo spadku ciśnienia lub tętna w okresie okołooperacyjnym. 

Czytaj także: Surowce recepturowe dawniej i dziś – nalewka z ziela miłka wiosennego.

Stany lękowe, choroba alkoholowa i inne zaburzenia

Beta-blokery znajdują także zastosowanie w leczeniu objawów psychosomatycznych stanów lękowych o różnej etiologii oraz nerwic. W tym przypadku niektóre z leków tej grupy (propranolol i atenolol) stosowane są off-label – poza zarejestrowanymi wskazaniami, czyli gdy rozpoznanie, dawkowane lub sposób podawania jest odmienne niż wskazane w Charakterystyce Produktu Leczniczego. Ich korzystne działanie w takich przypadkach wynika ze spadku ciśnienia tętniczego, co prowadzi do jednoczesnego zmniejszenia drżenia, pocenia się, wrażenia kołatania serca czy problemów z zachowaniem prawidłowej akcji oddechowej (takich jak np. hiperwentylacja przy ataku histerii).

Leki beta-adrenolityczne mogą mieć również korzystne działanie u pacjentów z chorobą alkoholową, u których konieczne jest łagodzenie objawów abstynencji.   

Czytaj także: Stres i przewlekłe zmęczenie – jak z nimi walczyć w dzisiejszym świecie?

Beta-blokery w sporcie, nauce a nawet w polityce!

Wielu ludzi – nawet jeśli nie mają zaburzeń natury psychicznej – źle toleruje sytuacje stresogenne. Mogą nimi być zawody sportowe, wystąpienia publiczne czy okresy napięcia nerwowego związane z czynnikami sporadycznie mającymi miejsce w codziennym życiu. W takich przypadkach można spotkać się ze stosowaniem niektórych beta-blokerów w celu osiągnięcia efektu uspokajającego, jaki daje wyciszenie podekscytowania, tremy i wyeliminowanie wspomnianego drżenia rąk. Warto zauważyć, iż w przypadku sportowców blokery beta-receptorów są objęte monitorowaniem w kierunku stosowania dopingu, który łamie zasady fair-play. Ma to także służyć ochronie zdrowia zawodników ze względu na możliwe działania niepożądane.

Przeciwwskazania – istotne znaczenie

Choć leków zaliczanych do beta-blokerów jest dużo, należy zwrócić uwagę na istotne zagrożenia przy ich stosowaniu oraz najistotniejsze przeciwwskazania. Z oczywistych względów będą to interakcje z innymi lekami, w tym między innymi z blokerami wapnia albo innymi lekami antyarytmicznymi. Istnieje przeciwwskazanie do stosowania amiodaronu wraz z beta-blokerami. Te interakcje powodują nasilenie kardiodepresyjnego działania.

Z kolei niesteroidowe leki przeciwzapalne mogą osłabiać działanie beta-blokerów. Stosowanie niektórych beta-blokerów może ograniczać także przewlekła obturacyjna choroba płuc, nieleczona marskość wątroby, zaburzenia wątroby lub nerek. Beta-blokery są bezwzględnie przeciwwskazane u chorych z astmą oskrzelową, objawowym niedociśnieniem tętniczym, bradykardią oraz ciężką niewyrównaną niewydolnością krążenia.

Stosowanie beta-blokerów wymaga także monitorowania ciśnienia i tętna. Ponieważ leki te mogą znacząco obniżyć ich wartości, warto przed rozpoczęciem terapii mierzyć ciśnienie by określić, na jakim poziomie u danego pacjenta ono występuje.

Przy terapii beta-blokerami należy także zachować szczególną ostrożność u chorych przyjmujących jednocześnie leki przeciwcukrzycowe, ponieważ w efekcie może dojść do nasilenia działania hipoglikemicznego. Dlatego przy równoległym stosowaniu leków z tych grup należy stale kontrolować poziom glukozy we krwi.

Czytaj także: Surowce recepturowe dawniej i dziś – nalewka głogowa.

Jakie działania niepożądane mają beta-blokery?

Beta-blokery, jak wszystkie inne leki, mogą powodować określone działania niepożądane. Decyzja o farmakoterapii zawsze zakłada ocenę bilansu korzyści i ryzyka związanych z przyjmowaniem leku.

Wśród działań niepożądanych związanych z przyjmowaniem beta-blokerów można z pewnością wymienić zwolnienie częstości rytmu serca. Jest to jeden z najczęściej występujących objawów, który prowadzić może do bradykardii. Poza tym zaburzeniem, może dojść także do bloku przedsionkowo-komorowego, jednak ta patologia może jedynie być potwierdzona w badaniu EKG.

Ponadto pacjenci przyjmujący beta-blokery często uskarżają się na zmęczenie, bóle głowy czy zaburzenia snu.

Wiele badań dowodzi, że podaż beta-blokerów może negatywnie wpływać na gospodarkę lipidową. Uważa się, że leki te zwiększają frakcję LDL i trójglicerydów, jednocześnie obniżając stężenie HDL.

U wielu pacjentów beta-blokery są niezbędne, jednak działania niepożądane mogą się pojawić. Ważne jest, by pacjent obserwował swój stan zdrowia oraz samopoczucie, a potencjalne, alarmujące objawy przekazywał na bieżąco swojemu lekarzowi.

Czytaj także: Prof. Ewa Straburzyńska-Migaj: Edukacja kardiologiczna pomaga żyć dłużej i lepiej.

Terapie, które łączy ryzyko

Pomimo szerokiego zastosowania w wielu schorzeniach, leczenie beta-blokerami pociąga za sobą istotne ryzyko. Warto w tym zakresie zwrócić uwagę nie tylko na przeciwwskazania, ale także na objawy wynikające z nasilenia działania leku przy źle dobranych dawkach.

Silne działanie beta-blokerów na układ krążenia i wpływ, jaki mają na cały organizm wymaga bardzo precyzyjnego i zgodnego z zaleceniami lekarza dawkowania. Nieumyślne przedawkowanie beta-blokerów (wyłączając próby samobójcze) jest częstym powodem wezwania Zespołów Ratownictwa Medycznego. Starsi pacjenci, szczególnie z zaburzeniami pamięci, zażywający wiele leków kilka razy dziennie mogą pomylić się przy ich przyjmowaniu. Ryzyko wystąpienia bradykardii może doprowadzić nie tylko do omdlenia, ale również do stanu zagrożenia życia. Wielu pacjentów, którzy pomylili dawki i przyjęli większe ilości beta-blokerów jest hospitalizowanych na Szpitalnych Oddziałach Ratunkowych z powodu silnej, zagrażającej życiu bradykardii.

Wytyczne Europejskiej Rady Resuscytacji (ERC) 2021 przewidują algorytm postępowania u takich pacjentów. Określają one precyzyjnie postępowanie zarówno w przypadku bradykardii, jak również w przypadku wstrząsu anafilaktycznego, który dotyczy pacjentów przyjmujących beta-blokery. Chodzi o to, że u chorych przyjmujących β-blokery adrenalina może nie poprawić stanu klinicznego, dlatego w takich przypadku pomóc może podawany dożylnie glukagon.

Z kolei przy ciężkim zatruciu beta-blokerami, rekomendowanym postępowaniem według ERC jest terapia wysokimi dawkami insuliny. U pacjentów z ciężką bradykardią stosuje się także atropinę, a w przypadku niepokojących objawów takich jak wstrząs, omdlenie, niedokrwienie mięśnia sercowego czy w ciężkiej niewydolności serca – przezskórną elektrostymulację serca.

Co ciekawe, według niektórych badań podaż nieselektywnych beta-blokerów wiąże się z wystąpieniem nagłego wzrostu stężenia potasu. Stan ten nazywany jest hiperkaliemią i stanowi zagrożenie dla zdrowia i życia pacjenta. Aktualnie prowadzi się wiele badań, które mają doprecyzować tę korelację i być może hiperkaliemia dołączy do działań niepożądanych beta-blokerów.

Bardzo ważny jest regularny kontakt z lekarzem specjalistą, który monitorować będzie dawki beta-blokerów, dostosowując je do aktualnego stanu klinicznego pacjenta.

Czytaj także: Prof. Robert Gil: Bądźmy uważni na nowy profil pacjenta z atypowym zawałem serca.

Czy można nagle odstawić beta-blokery?

W szczególnym przypadku może być również konieczne przerwanie leczenia beta-blokerami. Jednak taką decyzję może podjąć wyłącznie lekarz. Jeśli pacjent przyjmujący beta-bloker czuje pogorszenie samopoczucia lub z innych względów uważa, że farmakoterapia powinna być zmodyfikowana, pod żadnym pozorem nie może samodzielnie “odstawić” takiego leku.

Nagłe przerwanie stosowania beta-blokerów może doprowadzić do stanu zagrożenia życia. Po „wyczerpaniu się” ostatniej dawki może dojść do tachykardii, pogorszenia stanu zdrowia wskutek wzrostu ciśnienia tętniczego czy zaburzeń rytmu serca. Objawami niepokojącymi, które mogą poprzedzać nawet zatrzymanie krążenia będą między innymi uczucie kołatania serca, dyskomfort i ból w klatce piersiowej, drżenie rąk oraz zaburzenia lub utrata przytomności. W przypadku nagłego “odstawienia” beta-blokerów u niektórych osób może również wzrosnąć ryzyko niedokrwiennego udaru mózgu.

Podsumowanie

Pomimo skutecznego działania i satysfakcjonującego czasu osiągania efektu terapeutycznego, beta-blokery wymagają starannego doboru dawek, a ich przyjmowanie wiąże się z ryzykiem poważnych interakcji i działań niepożądanych. Hamowanie aktywności układu współczulnego wywiera jednocześnie wpływ na cały organizm, dlatego tak ważne jest precyzyjne ustalenie dawek u danego pacjenta, staranne przyjmowanie leków zgodnie z dawkowaniem i obserwowanie na bieżąco stanu zdrowia podczas farmakoterapii.

Piśmiennictwo:

1. Buczko W., Danysz A,: Kompendium Farmakologii i Farmakoterapii, wyd. Edra Urban & Partner, Wrocław 2016, 6; 51, 194-195
2. Kostowski W., Herman Z.S.: Farmakologia- Podstawy farmakoterapii, Wyd. PZWL, Warszawa 2010, wydanie III (dodruk), 1; 506-508, 512-518
3. Interna Szczeklika. Mały podręcznik 2020/21. / [red.prow.] Piotr Gajewski, Wyd.12, Kraków, Wyd. Medycyna Praktyczna, 2020; 184-190
4. Stany zagrożenia życia i zdrowia, [red.prow.] Roland Podlewski, wyd. PZWL, Warszawa 2019; 24, 33
5. Charakterystyka Produktu Leczniczego – Propranolol WZF 10 mg, 40 mg; tabletki, 05.08.2014 r.
6. Charakterystyka Produktu Leczniczego – Carvedilol Orion 6,25 mg, 12,5 mg, 25 mg, tabletki powlekane; 22.06.2010 r.
7. Wytyczne resuscytacji 2021 / Europejska Rada Resuscytacji, Polska Rada Resuscytacji 2021, Kraków; Rozdział 5 – Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dorosłych; 152, Rozdział 6 – Zatrzymanie krążenia w sytuacjach szczególnych; 189, 214-216
8. No­wic­ki M, Misz­czak­-Ku­ban J. Non­se­lec­ti­ve be­ta­-ad­re­ner­gic bloc­ka­de au­gments fa­sting hy­per­ka­le­mia in he­mo­dia­ly­sis pa­tients. Ne­ph­ron 2002, 91(2); 222-227
9. Litovitz TL, Klein-Shwartz W, Rodgers GC Jr, Cobaugh DJ, Youniss J, Omslaer JC, May ME, Woolf AD, Benson BE:2001 annual report of the American Association of Poison Control Centers Toxic Exposure Surveillance System. Am J Emerg Med 2002, 20; 391-452