Artykuły żywnościowe specjalnego przeznaczenia.

I tak naprawdę – jak wynika z ustaleń Komisji Europejskiej klasyfikowane są one obecnie w zależności od kraju członkowskiego do blisko 30 różnych kategorii żywności o „specjalnym” przeznaczeniu żywieniowym. Taki stan rzeczy ma na pewno negatywny wpływ na działanie europejskiego rynku. Może również wprowadzać zamieszanie pośród konsumentów, ale także sprzyjać pojawianiu się nadużyć przy wprowadzaniu do obrotu nowych towarów. Całokształt zaistniałej sytuacji wymusił szereg działań prowadzących do zminimalizowania, a najlepiej wyeliminowania różnic w interpretacji przepisów. W tymże celu podjęto kroki zmierzające do zmiany, czyli w tym wypadku ujednolicenia regulacji prawa żywnościowego. Dotyczy to głównie produktów mających największe znaczenie podczas przebiegu pewnych schorzeń lub też takich, które można uznać za konieczne dla zaspokojenia wymagań żywieniowych wybranych grup jak niemowlęta i dzieci, osoby otyłe czy też pacjenci nie mogący spożywać normalnej żywności. Zdecydowano także, że stworzone akty prawne zastąpią dotychczasowe dokumenty żywnościowe określone dyrektywą 2009/39/WE. W końcu zapoczątkowano tworzenie dokumentacji prawnej, która w założeniu zapewni wybranym grupom konsumentów dostępność do specjalnej żywności o składzie bezpiecznym i dostosowanym na podstawie aktualnego stanu wiedzy do ich specjalnych potrzeb żywieniowych. A co najważniejsze – wpłynie na niwelowanie różnic interpretacyjnych negatywnie wpływających na swobodny przepływ tych towarów wewnątrz Europy.

Konsekwencją tychże zmian jest fakt, że z dniem 20 lipca 2016 roku (poprzez wprowadzenie w życie Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci oraz żywności specjalnego przeznaczenia medycznego i środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała oraz uchylające dyrektywę Rady 92/52/WE, dyrektywy Komisji 96/8/WE, 1999/21/WE, 2006/125/WE i 2006/141/WE, dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/39/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 41/2009 i (WE) nr 953/2009) termin „żywność dietetyczna” zniknęła już na dobre z europejskiego prawa żywnościowego. Do tej pory powszechnie używanym sformułowaniem w polityce żywnościowej był termin „żywność specjalnego przeznaczenia żywieniowego”, którego definicje zamieszczono w art. 3 ust. 3 pkt 43 Ustawy z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i ży­wienia. W Ustawie „śro­dek spożywczy specjalnego przeznaczenia żywieniowego” klasyfikowano jako ten, który ze względu na szczególny skład lub sposób przygo­towania wyraźnie różni się od środków spożywczych powszechnie spożywanych i zgodnie z informacją zamieszczoną na opakowaniu jest wprowadzany do ob­rotu z przeznaczeniem do zaspokajania szczególnych potrzeb żywieniowych: osób, których procesy trawienia i me­tabolizmu są zachwiane, lub osób, któ­re ze względu na specjalny stan fizjolo­giczny mogą odnieść szczególne korzyści z kontrolowanego spożycia określonych substancji zawartych w żywności – wówczas taki środek spożywczy określano jako „dietetyczny”.

Gdy chodzi o przeznaczenie tych środków, niegdyś ustawodawca wyróżniał w szczególności następujące grupy: preparaty do początkowego żywienia niemowląt, w tym mleko początkowe oraz preparaty do dalszego żywienia niemowląt, w tym mleko następne; środki spożywcze uzupełniające, obejmujące produkty zbożowe przetworzone i inne środki spożywcze dla niemowląt i małych dzieci w wieku od roku do 3 lat; środki spożywcze stosowane w dietach o ograniczonej zawartości energii w celu redukcji masy ciała; dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego; środki spożywcze zaspokajające zapotrzebowanie organizmu przy intensywnym wysiłku fizycznym, zwłaszcza sportowców; środki spożywcze dla osób z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów (cukrzyca); środki spożywcze niskosodowe, w tym sole dietetyczne o niskiej zawartości sodu lub bezsodowe; środki spożywcze bezglutenowe. Obecnie – od dnia 20 lipca 2016 roku w terminologii prawnej nie funkcjonuje już określenie, definicja i kategoria „środek spożywczy (żywność) specjalnego przeznaczenia żywieniowego” oraz „żywność dietetyczna”. Ponadto w odróżnieniu od aktów prawnych, które obowiązywały do lipca 2016 roku (mowa tu m.in. o Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/39/WE z dnia 6 maja 2009 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego), w obecnym momencie nie klasyfikujemy w grupie tej kategorii żywności produktów bezglutenowych, przeznaczonych dla sportowców, cukrzyków czy artykułów bezsodowych.

W Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 roku ustanawia się wymogi szczegółowe dotyczące składu i informacji w odniesieniu wyłącznie do następujących kategorii żywności: preparatów do początkowego żywienia niemowląt i preparatów do dalszego żywienia niemowląt; produktów zbożowych przetworzonych oraz żywności dla dzieci; żywności specjalnego przeznaczenia medycznego oraz środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała. Dodatkowo odnajdziemy w nim dane na temat rodzaju substancji, które mogą być dodawane do żywności specjalnego przeznaczenia. Są to: witaminy, minerały, aminokwasy, karnityna i tauryna, nukleotydy, cholina i inozytol. Natomiast uszczegółowione wymagania dotyczące składu chemicznego i oznakowania żywności specjalnego przeznaczenia są zawarte w odpowiednich rozporządzeniach delegowanych. Całokształt tematu związany jest więc z problematyką żywienia, ważną z punktu widzenia polityki, prawa, mających na celu nadzór, ustanawianie wytycznych, ale także informowanie, jak również motywowanie lub też wspieranie zdrowych nawyków żywnościowych przez narzucone rozwiązania prawne. W związku z powyższym w artykule zostaną omówione wyłącznie nowe rodzaje środków żywieniowych specjalnego przeznaczenia ujęte w 4 kategoriach – obowiązujących od 20 lipca 2016 roku.

Środki żywieniowe specjalnego przeznaczenia – niezależnie do której kategorii należą – muszą spełniać określone prawem rygorystyczne wymagania dotyczące składu, wartości odżywczej i jakości zdrowotnej. Pozostałe artykuły spożywcze zaś, podlegają bardziej liberalnym przepisom prawa żywnościowego. Dane literaturowe donoszą, że w Wielkiej Brytanii 2/3 matek stosuje żywność gotową przeznaczoną dla niemowląt jako pierwsze produkty stałe w diecie swoich pociech, zaś 45% matek niemowląt w wieku 8 – 10 miesięcy serwuje minimum raz dziennie taką żywność swoim dzieciom. Jak wynika z badań w obecnym momencie w naszym kraju rodzice niemowląt (czyli dzieci poniżej 12 miesiąca życia) i dzieci (w wieku od jednego roku do trzech lat) coraz chętniej wykorzystują gotowe przetwory. Z takiego asortymentu korzysta około 60% rodziców. Kosicka – Gębska i wsp. (2011) pisze, że rodzice stosują takie produkty m.in. ze względu na ich lepszą jakość, skład, bogactwo witamin i minerałów w porównaniu do tradycyjnych potraw. Większość respondentów wskazuje także na fakt, że surowce zastosowane do ich wytworzenia pochodzą z ekologicznych upraw, jak również podawane są rygorystycznym kontrolom i badaniom. Dlatego też takie właśnie grupy środków żywieniowych zawarte zostały w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r.

Dodatkowym dokumentem traktującym o cechach, składzie, etc. wyspecjalizowanych produktów, które zostały stworzone specjalnie dla wrażliwej grupy konsumentów, którego postanowienia zaczną obowiązywać od dnia 22 lutego 2020 roku jest Rozporządzenie delegowane Komisji (UE) 2016/127 z dnia 25 września 2015 r. uzupełniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 w odniesieniu do szczegółowych wymogów dotyczących składu preparatów do początkowego żywienia niemowląt i preparatów do dalszego żywienia niemowląt oraz informacji na ich temat, a także w odniesieniu do informacji dotyczących żywienia niemowląt i małych dzieci. Według aktualnej nomenklatury preparaty do początkowego żywienia niemowląt oznaczają środki spożywcze przeznaczone dla niemowląt w ciągu pierwszych miesięcy życia, które same w sobie są wystarczające, aby zostały spełnione potrzeby pokarmowe do momentu wprowadzenia odpowiedniego żywienia uzupełniającego. Preparaty do dalszego żywienia niemowląt oznaczają natomiast środki spożywcze przeznaczone dla niemowląt w momencie wprowadzania odpowiedniego żywienia uzupełniającego, będące podstawowym składnikiem płynnym stopniowo coraz bardziej zróżnicowanej diety takich niemowląt. Kolejną grupę w nowym rozporządzeniu (UE) nr 609/2013 stanowi żywność przeznaczona do spełnienia szczególnych potrzeb zdrowych niemowląt odstawianych od piersi oraz zdrowych małych dzieci, stosowana jako suplement ich diety lub w celu ich stopniowego przystosowania się do zwykłej żywności, wyłączając produkty zbożowe przetworzone i napoje na bazie mleka i podobne produkty przeznaczone dla małych dzieci.

Produkty zbożowe przetworzone to ostatnia kategoria zgodna z Rozporządzeniem. Do tej grupy zalicza się żywność przeznaczoną do zaspokajania szczególnych potrzeb zdrowych niemowląt odstawianych od piersi oraz zdrowych małych dzieci, stosowaną jako suplement ich diety; lub stosowaną w celu ich stopniowego przystosowania się do zwykłej żywności. W tej grupie zawarto również artykuły scharakteryzowane jako: proste produkty zbożowe; produkty zbożowe z dodatkiem składników wysokobiałkowych; makarony; sucharki i biszkopty. Produkty te stosuje się w żywieniu najmłodszych jako część zróżnicowanej urozmaiconej diety. Dla powyższych grup artykułów, czyli: preparatów do początkowego żywienia niemowląt i preparatów do dalszego żywienia niemowląt; produktów zbożowych przetworzonych dla dzieci i żywności dla dzieci (z wyłączeniem produktów zbożowych przetworzonych oraz napojów na bazie mleka i podobnych produktów przeznaczonych dla małych dzieci) – podany wiek dziecka od którego można wprowadzić dany produkt do jego diety nie może być niższy niżeli 4 miesiące. Niezbędne jest także umieszczanie informacji żywieniowej o glutenie w towarze, w przypadku, kiedy wiek, od którego może być on podawany, jest niższy niż 6 miesięcy życia dziecka. W danych sytuacjach wskazano także na fakt zamieszczania wskazówek na temat odpowiedniego przygotowania produktu oraz umieszczania informacji, jak istotne jest postępowanie zgodnie z tymi wskazówkami. Żywność określana mianem „środek spożywczy zastępujący całodzienną dietę, do kontroli masy ciała” to następne ze środków żywieniowych specjalnego przeznaczenia. Jak czytamy w obowiązującym Rozporządzeniu, kategorię tę stworzono ze względu na dużą liczbę osób z problemami związanymi z nadwagą lub osób otyłych. Według definicji oznacza ona żywność o specjalnym składzie przeznaczoną do stosowania w dietach o ograniczonej zawartości energetycznej w celu redukcji masy ciała, gdy – stosowana zgodnie z zaleceniami podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo spożywcze – jest ona zamiennikiem całodziennej diety. Obecnie wśród takiej żywności znajdującej się na rynku można wyróżnić produkty stosowane w dietach niskokalorycznych, które zawierają między 3 360 kJ (800 kcal) a 5 040 kJ (1 200 kcal), oraz produkty stosowane w dietach bardzo niskokalorycznych, które zwykle zawierają poniżej 3 360 kJ (800 kcal).

Ostatnią i najbardziej zawsze komentowaną przez specjalistów kategorię stanowi żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Jak wynika z Rozporządzenia (UE) nr 609/2013 żywność ta musi być stosowana pod nadzorem lekarza. Nadzór ten winien być sprawowany z pomocą innych fachowych pracowników ochrony zdrowia. Ze względu na szerokie spektrum przeznaczenia produktu, w zależności od określonej choroby, wieku, stanu pacjenta czy też zaburzenia lub schorzenia, w odniesieniu do których prowadzona jest dieta z zastosowaniem danego produktu, skład żywności specjalnego przeznaczenia medycznego może być bardzo różny. W szczególności żywność specjalnego przeznaczenia medycznego można zaklasyfikować do różnych kategorii w zależności od tego, czy jej skład jest standardowy, czy też dostosowany pod względem składników odżywczych do danej choroby, zaburzenia lub schorzenia, oraz w zależności do tego, czy żywność ta stanowi jedyne źródło pożywienia dla osób, dla których jest przeznaczona. Informacje na temat żywności specjalnego przeznaczenia medycznego przedstawia rozporządzenie delegowane Komisji (UE) 2016/128 z dnia 25 września 2015 r. uzupełniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 w odniesieniu do szczegółowych wymogów dotyczących składu żywności specjalnego przeznaczenia medycznego oraz informacji na jej temat, którego zalecenia zaczną obowiązywać od dnia 22 lutego 2019 roku. W dokumencie tym, żywność specjalnego przeznaczenia medycznego jest sklasyfikowana w trzech kategoriach do których zalicza się: żywność kompletną pod względem odżywczym o standardowym składzie odżywczym, która w przypadku stosowania zgodnie z instrukcjami producenta może stanowić wyłączne źródło pożywienia dla osób, dla których jest przeznaczona. Kolejną kategorię w grupie żywności specjalnego przeznaczenia medycznego stanowi żywność kompletna pod względem odżywczym o składzie odżywczym dostosowanym do określonej choroby, zaburzenia lub schorzenia, która w przypadku stosowania zgodnie z instrukcjami producenta może stanowić wyłączne źródło pożywienia dla osób, dla których jest przeznaczona. Ponadto do żywności specjalnego przeznaczenia medycznego zalicza się także żywność niekompletna pod względem odżywczym o standardowym składzie lub składzie dostosowanym pod względem odżywczym do określonej choroby, zaburzenia lub schorzenia, która nie może być stosowana jako wyłączne źródło pożywienia.

Podsumowując – każde działania zmierzające do ujednolicenia dokumentów prawnych dla branży żywieniowej, a w szczególności te, które wpłyną na łatwiejszą interpretację, jak również w założeniu wyeliminują możliwość „kombinacji” w gałęzi produkującej żywność dla „specjalnych grup odbiorców” winny być postrzegane in plus. Mimo faktu, że początkowo mogą pojawić się problemy z przyporządkowaniem, oświadczeniami, informacjami, reklamami – trzeba być dobrej myśli i wierzyć w to, że stopniowo nowe przepisy wprowadzą spójność i łatwość korzystania z nowych, zaktualizowanych i lepiej dostosowanych ram prawnych dla tej i innych kategorii produktów.

mgr Michał Stawarczyk

Piśmiennictwo:

1. Baraniak J, Kania M. Suplementy diety, środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego a lek roślinny w świetle współczesnej fitoterapii. Postępy Fitoterapii. 2015; 3:177-183.
2. Bogusz – Kaliś W. Zmiana sytuacji prawnej żywności specjalnego przeznaczenia żywieniowego Mistrz branży [online]. http://mistrzbranzy.pl/artykuly.
3. Cielecka E., Dereń K. Jakość żywności dla niemowląt i małych dzieci. Postępy Higieny i Epidemiologii, 2011; 92(2): 187 – 192.
4. Gawęcki J, Hryniewiecki L (red). Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN, Warszawa 2003: 385 – 386.
5. Kosicka – Gębska M., Osińska M., Gębski J. Żywienie niemowląt i małych dzieci gotowymi produktami żywnościowymi Postępy Higieny i Epidemiologii, 2011; 92(3): 535 – 537.
6. Kudełka W., Tekiela K. Żywność dietetyczna a zdrowie człowieka. Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie; 2005; 78:25 – 51.
7. Leśkiewicz K. Bezpieczeństwo żywnościowe i bezpieczeństwo żywności – aspekty prawne. Przegląd Prawa Rolnego, 2012; 1(10): 179 – 199.
8. Leśkiewicz K. Wokół prawnego pojęcia żywności. 179 – 192.
9. Matejová S., Fikselová M., Čurlej J., Czako P. Application of by – products in the development of foodstuffs for particular nutritional uses. Journal of Central European Agriculture, 2016; 17(4):1306 – 1319.
10. Państwowa Inspekcja Sanitarna – [online] http://gis.gov.pl/zywnosc.
11. Rozporządzenie delegowane Komisji (UE) 2016/127 z dnia 25 września 2015 r. uzupełniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 w odniesieniu do szczegółowych wymogów dotyczących składu preparatów do początkowego żywienia niemowląt i preparatów do dalszego żywienia niemowląt oraz informacji na ich temat, a także w odniesieniu do informacji dotyczących żywienia niemowląt i małych dzieci Rozporządzenie delegowane Komisji (UE) 2016/128 z dnia 25 września 2015 r. uzupełniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 w odniesieniu do szczegółowych wymogów dotyczących składu żywności specjalnego przeznaczenia medycznego oraz informacji na jej temat.
12. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 953/2009 z dnia 13 października 2009 r. w sprawie substancji, które mogą być dodawane w szczególnych celach odżywczych do środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego, Dz.U. L 269 z 14.10.2009.
13. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 953/2009 z dnia 13 października 2009 r. w sprawie substancji, które mogą być dodawane w szczególnych celach odżywczych do środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego (Dz. Urz. UE L 269 z 14.10.2009, str. 9).
14. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 września 2010 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego. 2007. Dz.U. 209, poz. 1518.
15. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci oraz żywności specjalnego przeznaczenia medycznego i środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała oraz uchylające dyrektywę Rady 92/52/WE, dyrektywy Komisji 96/8/WE, 1999/21/WE, 2006/125/WE i 2006/141/WE, dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/39/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 41/2009 i (WE) nr 953/2009.
16. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 828/2014 z dnia 30 lipca 2014 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat nieobecności lub zmniejszonej zawartości glutenu w żywności.
17. Sikorski Z. E. (red). Chemia żywności. Skład, przemiany i właściwości żywności. WN – T, Warszawa 2002: 523 – 526.
18. Ustawa z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, Dz. U. 2010, Nr 136, poz. 914 ze zm.
19. Weker, Więch M., Barańska M., Wilska H. Analiza zmian w profilu składników odżywczych w gotowej żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci. Bromatologia i chemia toksykologiczna, 2016; XLIX: 711 – 717.
20. Weker, Więch M., Wilska H., Barańska M. Żywność dla niemowląt i małych dzieci – aktualne spojrzenie. Bromatologia i chemia toksykologiczna, 2015; XLVIII; 3: 550 – 556.