Współczesne apteki szpitalne to placówki dynamiczne, przed którymi stoi wiele zadań związanych z farmakoterapią. Sami zaś farmaceuci szpitalni często nie mają wytchnienia podczas swojej pracy, wykonując szereg bardzo specjalistycznych zadań.
Podstawową rolą aptek jest zaopatrywanie w leki. Dotyczy to zarówno aptek otwartych, jak i aptek szpitalnych, różnica pojawia się jedynie w skali prowadzonego obrotu, zarówno pod względem ilościowym, jak i wartościowym. Apteki szpitalne zarządzają lekami w skali palet i innych opakowań zbiorczych, wartość zaś realizowanych zapotrzebowań liczona jest w setkach tysięcy złotych na receptę.
Oprócz zadań ściśle związanych z zawodem farmaceuty, aptekarze szpitalni muszą pamiętać o wymaganiach innych przepisów – zwłaszcza Ustawy prawo zamówień publicznych (przetargi) i Ustawy o finansach publicznych (racjonalizacja wydatków, dyscyplina budżetowa).
Dziedziną, która bardzo dynamicznie rozwinęła się w aptekach szpitalnych jest aseptyczne przygotowanie leków. W dawkach indywidualnych dla pacjenta przygotowywane są głównie leki cytotoksyczne, leki żywieniowe, antybiotyki. Wyzwania związane z obowiązkiem zapewnienia jakości leków pozajelitowych, a także zagadnienia związane z bezpieczeństwem pacjenta, wymusiły na farmaceutach szpitalnych rozwój w dziedzinie przygotowania leków jałowych. Koniecznością wynikającą z GMP stało się przyswojenie i zaadoptowanie rozwiązań zapewniających środowisko czyste, m.in. systemów filtracji powietrza, utrzymania kaskadowej różnicy ciśnień pomiędzy pomieszczeniami, kwestie czystości mikrobiologicznej, czystości fizycznej, a w odniesieniu do leków niebezpiecznych – również dekontaminacji środowiska i zabezpieczenia pracowników.
Stosowane w aptekach szpitalnych systemy zapewnienia jakości pozwalają na uzyskanie monitorowanego i walidowanego środowiska aseptycznego klasy A dla operacji krytycznych i klasy B dla bezpośredniego otoczenia. Kontroli podlegają zanieczyszczenia mikrobiologiczne oraz zanieczyszczenia fizyczne (cząstki stałe).
Przygotowanie leków coraz częściej odbywa się we współpracy z systemami komputerowymi obejmującymi zarówno elektroniczne zlecenie przez lekarza, następczą weryfikację farmaceuty i wreszcie bezpieczne przygotowanie z kontrolą wagową. Każdy sporządzony lek jest etykietowany bezpośrednio po wykonaniu, a przebieg procesu jest dokumentowany i archiwizowany.
Wiele zmienia się również w kwestii dystrybucji leków. W Polsce pojawiają się rozwiązania, które zapewniają wysoce zindywidualizowaną farmakoterapię dla pacjenta. Należą do nich systemy szaf dystrybucyjnych, z których lek może zostać wyjęty przez pielęgniarkę wyłącznie na podstawie elektronicznego zlecenia lekarskiego oraz systemy unit-dose polegające na przygotowaniu w aptece jednostkowych dawek leków zleconych dla konkretnego pacjenta. System unit-dose działa dzięki połączeniu robota dyspensującego z systemem zleceń elektronicznych. Nadzór nad merytoryczną poprawnością działania systemu pełni farmaceuta. W chwili obecnej w Polsce zautomatyzowane systemy unit-dose wdrożone są w dwóch szpitalach.
Farmaceuci szpitalni wychodzą również do pacjentów, przełamując pojęcie apteki zamkniętej. Ustawa prawo farmaceutyczne umożliwia bezpośrednie zaopatrywanie pacjentów szpitala w leki stosowane m.in. w programach lekowych. Z opcji tej korzystają farmaceuci chociażby w Centrum Onkologii w Warszawie, udzielona zaś podczas wizyty pacjenta porada farmaceutyczna w istotnym stopniu wpływa na bezpieczeństwo terapii i stosowanie się pacjentów do zaleceń, zwłaszcza w zakresie poprawnego dawkowania leków. Farmaceuci udzielają również porad w przypadku pojawienia się działań niepożądanych leków, zwłaszcza przeciwnowotworowych.
Farmaceuci szpitalni biorą czynny udział w zapewnieniu dostępu pacjentom do terapii innowacyjnych. W ramach współpracy z lekarzami włączają się w administrację programami wczesnego dostępu, lekami sprowadzanymi w procedurze importu docelowego, sprawują nadzór nad próbkami lekarskimi w szpitalach oraz lekami przekazywanymi w ramach darowizny. Olbrzymią dziedziną zapewniającą innowacyjne opcje terapeutyczne są badania kliniczne, w których farmaceuci jako członkowie zespołów badawczych odpowiedzialni są za leki badane. Dostarczane w tych trybach preparaty to bardzo często technologie lekowe o wysokiej skuteczności, które nie są – i prawdopodobnie przez lata nie będą – refundowane w Polsce.
Farmaceuci szpitalni włączają się również w działania naukowe. Prowadzą wiele badań publikując ich wyniki w uznanych czasopismach naukowych. Projekty badawcze farmaceutów szpitalnych zdobywają międzynarodowe nagrody – na przykład praca dr Hanny Jankowiak-Gracz pod tytułem „Contamination with cytotoxic drugs in the workplace ESOP pilot study”. Praca pod kierownictwem pani mgr Eweliny Korczowskiej ze Szpitala Klinicznego Przemienienia Pańskiego w Poznaniu zdobyła nagrodę na międzynarodowej Konferencji EAHP (European Association of Hospital Pharmacists) w Wiedniu (2016).
Do innych zadań wykonywanych w aptekach szpitalnych należy wspomniane już przygotowywanie leków żywieniowych, nadzór nad preparatami radiofarmaceutycznymi. Wraz z postępem nauki w aptekach szpitalnych pojawiają się – na razie głównie w ramach badań klinicznych – leki z grupy terapii genowej, jak również organizmy modyfikowane genetycznie.
W niedalekiej przyszłości farmacja będzie musiała zmierzyć się z zagadnieniami produktów leczniczych terapii zaawansowanej (m.in. terapia genowa, inżynieria tkankowa) oraz nowym rozwiązaniem indywidualizacji dawki, jaką oferuje druk 3D.
Wszystkie te czynności dzieją się dziś w polskich aptekach szpitalnych, które dzięki temu stanowią bardzo interesującą opcję rozwoju zawodowego.
mgr farm. Marcin Bochniarz
Członek Naczelnej Rady Aptekarskiej
fot. Autora
