Współcześnie nie bardzo jesteśmy zainteresowani składem leku czy technologią jego sporządzania. Raczej oczekujemy dobrego i szybkiego działania medykamentu oraz relatywnie niskiej ceny. To w jaki sposób osiąga się takie działanie opisują stosowane dokumenty opracowane na podstawie licznych badań laboratoryjnych. Niezależnie od stopnia skomplikowania zagadnienia oraz problemów w zakresie przyswajania wiedzy pozostaje aspekt późniejszej weryfikacji poprawności wykonania leku. Obecnie jest to dość powszechne wymaganie wszędzie tam, gdzie posługujemy się Systemami Zarządzania Jakością ISO. Konsekwencją takiego podejścia jest konieczność rejestracji mas odważanych składników w dowolny, najbardziej racjonalny sposób. Można sobie wyobrazić ręczne zapisywanie każdego kroku podczas tworzenia receptury. Z drugiej strony można wykorzystywać możliwości funkcjonalne współczesnych wag elektronicznych oraz programów zarządzających cyklami technologicznymi. W dalszej części tej publikacji pokazano potencjalne korzyści oraz wady jakie dotyczą aplikacji wagowych możliwych do wykorzystania w aptece.
Proces sumowania składników
Funkcja sumowania kolejnych składników jest oferowana w większości współczesnych wag elektronicznych od dość dawna. Jej działanie polega na matematycznym dodawaniu mas kolejno odważanych składników i pokazywaniu aktualnej masy mieszaniny. Procedura ważenia aptecznego wykorzystująca funkcję sumowania może przebiegać następująco:
- Przygotowanie wagi do pracy (sprawdzenie jej działania, dokładności wskazań – o ile jest to wymagane, zerowanie itp.).
- Postawienie kontenera, pojemnika, naczynia wagowego do którego będzie się odbywał proces odważania.
- Wyzerowanie wskazania wagi – pomiar dotyczyć będzie mas netto składników.
- Odważenie pierwszego składnika.
- Potwierdzenie poprawności wykonania ważenia, zazwyczaj poprzez naciśniecie przycisku Enter, Print.
- Wykonany pomiar zostaje zapisany w pamięci tymczasowej, a wskazanie wagi zostanie wyzerowane.
- Odważenie drugiego składnika.
- Potwierdzenie poprawności wykonania ważenia, zazwyczaj poprzez naciśniecie przycisku Enter, Print.
- W taki sam sposób należy odważać kolejne składniki.
- Po odważeniu ostatniego składnika waga pokaże sumaryczną masę mieszaniny.
Jak widać procedura sumowania jest dość prosta i czytelna. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na to, że kolejne masy składników nie są przechowywane w pamięci trwałej wagi, ale w pamięci tymczasowej. Praktycznie oznacza to, że ich wartości są usuwane natychmiast po ich zarejestrowaniu, a waga przechowuje tylko sumaryczną masę mieszaniny. Niestety nawet i ta wartość jest tracona po rozpoczęciu kolejnej procedury sumowania. Jest to poważne ograniczenie, zwłaszcza w kontekście konieczności rejestrowania odważanych mas. Rozwiązaniem tego problemu jest połączenie wagi z drukarką lub komputerem. Podczas odważania mas, po potwierdzeniu poprawności ważenia (przyciskiem Enter) następuje przesłanie wyniku ważenia. W przypadku połączenia z drukarką uzyskuje się wydruk, przykład pokazano poniżej.
Zasadniczą wadą tego rozwiązania jest jak widać brak nazw odważanych składników oraz nazwy realizowanej receptury. To uniemożliwia w czasie późniejszym jakąkolwiek identyfikację składu. Tym samym funkcja sumowania jest raczej niepraktyczna, a zakres jej stosowania znacznie ograniczony. Niektóre z wag elektronicznych posiadają zegar czasu rzeczywistego, co pozwala na powiązanie daty i czasu z wydrukiem. Jest to jednak nadal rozwiązanie niezalecane. Taka, a nie inna struktura aplikacji sumowania jest wynikiem prostoty w zakresie konstrukcji wag, co z kolei przekłada się na niską cenę rynkową urządzenia. W konsekwencji tego może ono (waga) być wykorzystywane powszechnie, niekoniecznie w aptece. Zastosowanie drukarki do archiwizowania mas receptur zwiększa koszty, nie dając jednak kompletnej informacji dotyczącej procesu ważenia.
Aplikacja „sporządzanie receptur„
Proces sporządzania receptur nie jest domeną tylko apteki. Podobne wymagania występują w przemyśle chemicznym, petrochemicznym czy farmaceutycznym. Należy zauważyć, że funkcja sumowania jest adresowana dla szerokiego grona odbiorców, natomiast aplikacja Recepturowania jest dedykowana tylko do jednego procesu, a mianowicie mieszania składników. Jest ona znacznie bardziej rozbudowa w kontekście możliwości funkcjonalnych, takich jak na przykład nazewnictwo składników, tolerancje odważania itd. Z jednej strony to krok w dobrą stronę, ale z drugiej strony komplikuje to w pewnym stopniu obsługę wagi. Możliwość wykorzystania aplikacji recepturowania wiąże się z koniecznością zaprojektowania receptury, jej składu oraz kolejności odważania składników. Tym samym zwiększa się nakład pracy, a współcześnie „czas to pieniądz”. Jeżeli założymy, że każda receptura jest nieco inna, to wydaje się, że takie działanie nie ma sensu. Jednakże należy zauważyć, że komponowanie receptury odbywa się poprzez wybór składników z bazy danych. Baza składników może być zapełniana ręcznie lub poprzez przesłanie informacji z programu komputerowego. Takie mechanizmy pozwalają zaoszczędzić czas oraz zapewniają bezpieczeństwo. Proces budowania składu receptury może być więc znacznie ograniczony (tylko wybór składników). Bardziej zaawansowanym rozwiązaniem jest wybieranie aktualnie ważonego składnika poprzez skanowanie kodu kreskowego.
Wszystkie te zabiegi zmierzają do jednego zasadniczego celu, a mianowicie do gospodarki magazynowej, która jest dokładna i przejrzysta. Pozwala ona kontrolować ubytki masy kolejnych składników, uzupełniać ewentualne braki magazynowe. Jeżeli w wyniku zastosowania aplikacji Recepturowania uzyskamy dodatkowo archiwizację w postaci elektronicznej lub wydruku, to informacja wydaje się kompletna. Strukturę programową wagi związana z recepturowaniem pokazano na rysunku nr 2 (przykład wagi model XA 220.4Y).
Poniżej pokazano proces realizacji przykładowej receptury składającej się z 5 składników. Wstępnie bazę danych wagi wypełniono nazwami surowców farmaceutycznych na podstawie których zdefiniowano recepturę.
Na rysunku nr 3 pokazano tylko część bazy danych towarów (surowców). Faktycznie zawierała ona nazwy ponad 500 surowców. Dla każdego surowca można zdefiniować dodatkowe informacje, w tym kod EAN 13. Ta informacja jest istotna w przypadku korzystania ze skanera kodów kreskowych. Na rysunku nr 4 pokazano składniki, które zostały użyte podczas programowania receptury wraz z masami jakie powinno się odważyć. Podczas odważania waga będzie kontrolować ilość zważonej substancji z tolerancją +/- względem wskazanej masy.
W pewnych przypadkach receptura może zawierać składnik, który nie figuruje w bazie danych. Uwzględniając taką możliwość podczas projektowania receptury następuje pytanie, z którego miejsca pobrać nazwę składnika. Pokazano to na rysunku 5. Oczywiście najczęściej jest to baza danych.
Wszystkie informacje związane z recepturowaniem są przechowywane w trwałej pamięci wagi. Jest to zaleta, a jednocześnie wada (bezpieczeństwo danych, awaria urządzenia). Rozwiązaniem tego problemu jest możliwość exportu wszystkich raportów do pamięci zewnętrznej USB Pendrive. Proces odważania kolejnych składników może być kontrolowany poprzez podanie tolerancji, z jaką składnik ma być zważony. Taki przypadek pokazano na rysunku nr 6 oraz nr 7. Na rysunku nr 6 pokazano przypadek, gdy masa składnika jest za mała. Operator wagi jest o tym informowany poprzez żółty kolor bargrafu. Przedział tolerancji jest oznaczony czarnym markerem. Gdy masa zostanie zwiększona do odpowiedniej ilości i znajdzie się w polu tolerancji, bargraf zmieni kolor na zielony (rysunek 7). Takie rozwiązanie może być zastosowane dla każdego składnika z różnymi wartościami pola tolerancji. Tak zaprojektowana metodyka pracy zwiększa efektywność oraz bezpieczeństwo pracy.
W przypadku, gdy składnik zostanie zważony poza limitem (tolerancją) receptura może być przeliczona z uwzględnieniem nadmiaru lub niedomiaru zważonego składnika. Pozwala to utrzymać taką samą proporcję względem innych składników. Po wykonaniu receptury następuje automatyczny zapis danych do trwałej pamięci w bazie danych. Jest to elektroniczna forma archiwizacji, która może być skopiowana z wykorzystaniem funkcji Export do pamięci zewnętrznej Pendrive. W przypadku formy papierowej w zakresie dokumentacji możliwe są dwa rozwiązania. Pierwsze to połączenie wagi z drukarką, drugie to przesłanie raportu do komputera. Niezależnie od wybranej opcji można uzyskać wydruk ze zrealizowanej receptury w postaci pokazanej na rysunku nr 8.
Na wydruku pokazano przypadek, gdy jeden ze składników został zważony z masą nieco mniejszą niż wymagana. Z tego powodu liczna składników wynosi 5 ale liczba ważeń wynosi 6. Niedobór masy jednego ze składników wymagał wykonania ważenia nr 6 celem uzupełnienia brakującej masy. Oczywiście nie jest to regułą, ponieważ oprogramowanie wagi pozwala zdefiniować reakcję wagi w takim przypadku w inny sposób. Na podstawie wcześniejszych informacji można stwierdzić, że Funkcja Receptury w wagach serii 3Y/4Y posiada wystarczające mechanizmy dla realizacji różnorodnych mieszanin. Pomimo ergonomiczności tego rozwiązania można oczekiwać, że istnieją inne specjalne wymagania charakterystyczne tylko dla danej branży (apteka). Być może wymagają one modyfikacji istniejącego standardu.
Podsumowanie
Oceniając przydatność wag elektronicznych w kontekście sporządzania receptur, wydaje się, że należy dążyć do maksymalnej automatyzacji (w rozsądnych granicach). Proces przygotowania receptury można sobie wyobrazić jak proces wybierania składników z bazy danych poprzez skanowanie ich kodu EAN 13 z opakowania. Waga automatycznie pokazywałaby nazwę składnika, który zostanie odważony. Przed ważeniem należy podać masę docelową oraz tolerancję odważania np. 5% względem masy docelowej. Po odważeniu wszystkich składników otrzymamy raport. Nawet takie uproszczenie nie zwalnia farmaceuty z konieczności przeliczania względem masy pacjenta, obliczania dawkowania itd. W kontekście tego waga powinna mieć wbudowany kalkulator ,,apteczny” dla realizacji tych obliczeń powiązany z modułem recepturowania. Takie rozwiązanie obecnie nie istnieje na rynku. Być może nie ma wyraźnych sygnałów związanych z taką potrzebą. Z drugiej strony koszty opracowania takiego rozwiązania byłyby znaczne, choć projekt wydaje się ciekawy.
mgr Sławomir Janas
Laboratorium Badawcze firmy RADWAG
Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. K. Pułaskiego w Radomiu,
Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych
adres autora: janas@radwag.pl
Fotografie i ilustracje przekazane przez Autora.
