08.2010 - "Adaptogeny - jak wspomóc organizm w walce ze stresem."

ADAPTOGENY –

JAK WSPOMÓC

ORGANIZM W WALCE ZE STRESEM

Minęły wakacje, czas do pracy. To właśnie z pracą związanych jest najwięcej stresów. Na łamach Aptekarza Polskiego cyklicznie publikowane są artykuły z zakresu zachowań interpersonalnych, które mają na celu złagodzenie skutków sytuacji stresowych, bądź też przeciwdziałanie takim zdarzeniom.
Ogólnie ujmując stres w definicjach opisywany jest jako reakcja organizmu na stawiane mu wymagania, wzbudzająca napięcie sytuacja trudna, reakcja między umiejętnością obniżania napięcia, a presją otoczenia społecznego na spełnianie często sprzecznych oczekiwań. Z medycznego punktu widzenia bodziec zewnętrzny odbierany jest za pośrednictwem receptorów i drogą nerwową przenoszony do kory nowej mózgu, gdzie dokonuje się poznawcza ocena bodźca. Jeśli bodziec zostanie zakwalifikowany jako zagrożenie, stanie się stresorem i organizm zareaguje pobudzeniem układu nerwowego i hormonalnego.

Sely podzielił mechanizmy adaptacji na stres na trzy fazy: faza pierwsza – „alarm” – jest pierwotną odpowiedzią organizmu na zadziałanie czynnika (bodźca, stresora). Nasz organizm znajduje się pod wpływem podwyższonej aktywności sympatycznego układu nerwowego i uwolnionych, zwiększonych ilości katecholamin oraz kortykosteroidów. Masa grasicy, śledziony, narządów limfatycznych i wątroby zmniejsza się, podczas gdy masa nadnerczy ulega zwiększeniu. Faza alarmowa charakteryzuje się przewagą procesów katabolicznych w organizmie. Faza druga – „opór” lub „adaptacja” cechuje się uruchomieniem mechanizmów obronnych, nasz organizm reaguje oporem na długotrwałe działanie. Wówczas procesy anaboliczne przeważają nad katabolicznymi i organizm staje się coraz bardziej odporny na stresor. Jeśli w tym stadium nie zostanie przywrócona homeostaza oraz nie nastąpi równowaga dynamiczna, wówczas rozwijają się tzw. choroby adaptacyjne. Faza trzecia – „wyczerpanie" – następuje podczas przedłużającego się ataku stresora na nasz organizm. Opór wytworzony w fazie drugiej słabnie na sile. Organizm nie jest już w stanie dłużej opierać się stresorowi i zaczynają się procesy chorobowe.

Nasz organizm wobec długotrwałej ekspozycji na działanie stresora potrzebuje mechanizmów adaptacyjnych, które realizowane są poprzez zmiany morfologiczne, biochemiczne i fizjologiczne. Mogą one występować na wszelkich poziomach organizacji czynnościowej organizmu, zarówno na poziomie komórkowym, jak i na poziomie regulacji narządowej. Reakcje przystosowawcze naszego organizmu działają według stałego modelu, niezależnie od rodzaju stresora.
Najczęściej pod wpływem działania sytuacji interpretowanej przez nas jako stres występuje reakcja „agresji i ucieczki”, która charakteryzuje się intensywnym pobudzeniem sympatycznej (współczulnej) części układu nerwowego, co indukuje wzmożoną częstość oddechów, wzrost ciśnienia tętniczego i poziomu cukrów we krwi, wzrost akcji serca i siły skurczów, jednocześnie zahamowana zostaje sekrecja w układzie pokarmowym.

Czy, i w jaki sposób możemy wspomóc nasz organizm w walce ze stresem?

Pojęcia adaptogen i rośliny adaptogenne, coraz częściej pojawiają się zarówno w publikacjach naukowych, jak też w naszych aptekach. Po raz pierwszy tego terminu użył rosyjski uczony w 1947 r. Nikolai Lazarev, który badał i opisał właściwości surowców naturalnych wpływających na uodpornienie organizmu na szkodliwe wpływy czynników zewnętrznych. Następnie w latach 50 ubiegłego wieku, rosyjski farmakolog i doktor medycyny holistycznej Israel Breckhman założył własną szkołę badającą adaptogeny, wyjaśniając tajemnice wschodnich leków pochodzenia naturalnego. Wraz ze swoim współpracownikiem Dardymovem rozwinęli definicję adaptogenu. Według ww. naukowców adapotogen to substancja głównie pochodzenia naturalnego, która musi być nieszkodliwa i powodować minimalne zmiany w psychicznych funkcjach organizmu, musi działać niespecyficznie i posiadać normalizujące właściwości. Aktualnie uważa się, że rośliny adaptogenne to takie, które mają normalizujący wpływ na ludzki ustrój, nie powodujące nadstymulacji i nie blokujące normalnych jego funkcji, działające raczej jako „tonicum”, czy „panaceum”. Szczegółowy mechanizm działania adaptogennego wciąż nie jest jeszcze całkowicie poznany.
Uważa się, że za działanie adaptogenne roślin odpowiadają ich właściwości antyoksydacyjne, stymulujące układ immunologiczny, wpływające stymulująco na procesy pamięciowe, polepszające koncentrację, a także działające na poprawę nastroju i samopoczucia.

Do najbardziej znanych i cenionych substancji roślinnych o właściwościach adaptogennych zaliczyć można żeń-szeń opisywany już wcześniej na łamach Aptekarza Polskiego, ale także cytryniec chiński (Schisandra chinensis), różeniec górski (Rhodiola rosea), szczodrak krokoszowy (Leuzea carthamoides), eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticosus) i in.

W tabeli przedstawiono niektóre rośliny adaptogenne i grupy związków farmakologicznie czynnych wywierających potencjalny wpływ na homeostazę organizmu.

Tabela. Wybrane rośliny adaptogenne oraz działanie

występujących w nich związków farmakologicznie czynnych

Substancja adaptogenna	Związki czynne i ich działanie
Aralia madżurska (Aralia mandshurica)	Aralozydy A, B, C (saponozydy triterpenowe) pobudzają czynności odpornościowe organizmu, ponadto wykazują właściwości adaptogenne i hipolipdemiczne.
Bazylia poświęcona (Ocimum basilicum)	Olejki, C-glikozydy flawonoidowe wykazują działanie adaptogenne, wzmacniają siły fizyczne i stymulują układ odpornościowy.
Cytryniec chiński (Schisandra chinensis)	Lignany (gomissyna, schizandryna) to związki o potwierdzonym eksperymentalnie działaniu antyhepatotoksycznym.
Żeń-szeń prawdziwy (Panax ginseng C.A. Meyer)	Ginsenozydy (saponiny triterpenowe) wykazują działanie psychopobudzające. Stymulują syntezę białka i RNA. Stosowane w geriatrii i w stanach osłabienia fizycznego i psychicznego.
Żeń-szeń syberyjski (Eleutherococcus senticosus)	Eleuterozydy wykazują działanie adaptogenne i immunostymulujące. Aktywizują naturalne siły obronne organizmu, nie zakłócając jego prawidłowych czynności.
Różeniec górski (Rhodiola rosea)	Fenylopropanoidy – zwiększają sprawność umysłową i fizyczną, wykazują działanie m.in. adaptogenne, przeciwutleniające, antymitotyczne i przeciwbakteryjne.
Tarczyca bajkalska (Scutellaria baicalensis)	Lipofilne flawonoidy wykazują m.in. działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne, przeciwwolnorodnikowe, a także uspokajające i przeciwmiażdżycowe.
Szczodrak krokoszowy (Rhaponticum carthamiodes)	Ekdyzony (fitohormony) wskazane są w celu poprawy wytrzymałości i aktywności fizycznej.

Podsumowanie

Stres towarzyszy i towarzyszyć będzie niemal zawsze każdemu działaniu, jednak należy uważać, ponieważ czynniki stresujące (stresory), łatwo mogą być przyczyną depresji. Dlatego też w stanach zmęczenia psychicznego lub fizycznego warto zainteresować się grupą roślin adaptogennych. Być może wówczas coś, co dotychczas „spędzało nam sen z powiek” okaże się co prawda problemem, ale takim z którym możemy sobie poradzić.

dr n. farm. Tomasz Baj

adiunkt
w Katedrze i Zakładzie Farmakognozji
z Pracownią Roślin Leczniczych,
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
Fot. Dusan Zidar, Fotolia.com

Piśmiennictwo:
1.   Baj T. Zioła w homeostazie organizmu. Mag. Apt. 2008, 9:8-11.
2.   Lutomski J. Wpływ środków ziołowych na witalność organizmu. Post Fitoter 2001; 1-2,8:6-13.
3.   Mrozowski T., Rośliny adaptogenne. Stres jako czynnik chorobotwórczy. Mag. Apt. 2007; 7: 58-60.
4.   Wallace C. E. Adaptogenic herbs: Nature's solution to stress. http://www.chiro.org/nutrition/FULL/Adaptogenic_Herbs.html.
5.   Wolski T, Baj T, Ludwiczuk A i wsp. Rodzaj Rhodiola – systematyka, skład chemiczny, działanie i zastosowanie oraz analiza fitochemiczna korzeni dwu gatunków różeńca: Rhodiola rosea L. oraz Rhodiola quadrifida (Pall.) Fish et Mey. Post Fitoter 2008; 1:2-14.
6.   Wolski T. Baj T., Ludwiczuk A.: Surowce roślinne o działaniu adaptogennym oraz ocena zawartości adaptogenów w ekstraktach i preparatach otrzymanych z rodzaju Panax. Post Fitoter 2009; 2, 77-97.
7.   Wolski T. Biostymulujące i adaptogenne właściwości niektórych surowców oraz leków roślinnych. Mag Wet 1999; 8:142-6.