04.2014 – “Dieta w nadciśńieniu tętniczym.”

kwiecień 2014, nr 92/70 online

 

 

   Nadciśnienie tętnicze krwi jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Skuteczne leczenie nadciśnienia tętniczego krwi pomaga zmniejszyć ryzyko rozwoju takich schorzeń jak:

 

• udar mózgu,

• niewydolność serca,

• choroba wieńcowa,

• zawał serca,

• niewydolność nerek.

 

 

   Właściwe leczenie nadciśnienia jest ważne u wszystkich osób, ale szczególnego znaczenia nabiera u osób z cukrzycą, ponieważ:

– cukrzyca jest bardzo silnym czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (z ich powodu umiera 67% osób z cukrzycą) i chorzy z cukrzycą są w grupie najwyższego ryzyka, a występowanie nadciśnienia tętniczego u osoby z cukrzycą dodatkowo zwiększa to ryzyko, a także zwiększa ryzyko przedwczesnego zgonu;

– osoby z cukrzycą chorują na nadciśnienie tętnicze dwu-, trzykrotnie częściej, niż osoby bez cukrzycy;

– w początkowych latach od rozpoznania cukrzycy nadciśnienie występuje u 30-50% chorych z cukrzycą, natomiast u osób z długoletnią cukrzycą już u 60-70% chorych;

– taka sama wartość ciśnienia u osoby z cukrzycą niesie większe zagrożenie rozwojem chorób sercowo-naczyniowych, niż u osoby bez cukrzycy;

– nadciśnienie tętnicze może pojawić się nie tylko w czasie cukrzycy, ale także jeszcze przed jej wystąpieniem;

– dzięki optymalnemu leczeniu u chorych na cukrzycę jednocześnie nadciśnienia tętniczego, zwiększonego stężenia cholesterolu i triglicerydów we krwi można uzyskać bardzo duże korzyści, można bowiem aż o połowę zmniejszyć ryzyko poważnych powikłań cukrzycy, czyli powikłań o charakterze makroangiopatii;

– u osób z cukrzycą i nadciśnieniem tętniczym występują większe wahania ciśnienia tętniczego w ciągu doby, niż u osób bez cukrzycy, ponadto u osób z cukrzycą występuje większy wpływ spożycia soli na podwyższenie ciśnienia.

 

 

 

 

   Z najnowszego badania epidemiologicznego NATPOL 2011 wynika, że nadciśnienie tętnicze krwi występuje u 32% Polaków w wieku 18 – 79 lat, ale już u 61% Polaków w wieku 55 – 79 lat. Oznacza to, że nadciśnienie tętnicze dotyka ponad 10 mln dorosłych Polaków.

   Zalecenia dotyczące postępowania w nadciśnieniu tętniczym krwi są podane w rekomendacjach Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego (PTNT), najnowszych z 2011 roku i we wspólnych rekomendacjach Europejskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego (European Society of Hypertension, ESH) i Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (European Society of Cardiology, ESC).

 

 

 

 

   W zalecenia Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego podkreślono, że postępowanie niefarmakologiczne polegające na zmianie stylu życia stanowi nieodzowny element terapii nadciśnienia tętniczego i powinno być wdrożone u wszystkich chorych, również u pacjentów przyjmujących leki.

   Specjaliści podkreślają, że:

– walkę z podwyższonym ciśnieniem tętniczym należy rozpocząć natychmiast po jego wykryciu;
– leczenie nadciśnienia tętniczego od chwili jego wykrycia obejmuje zarówno modyfikację stylu życia, jak i farmakoterapię;
– często zaleca się rozpoczęcie leczenia obniżającego ciśnienie tętnicze, zwłaszcza leczenia niefarmakologicznego już wówczas, gdy występuje tak zwane wysokie prawidłowe ciśnienie tętnicze;
– leczenie nadciśnienia tętniczego u pacjentów z cukrzycą typu 2 jest tak samo ważne, jak dążenie do optymalizacji stężenia glukozy we krwi.

 

   Do niefarmakologicznych metod leczenia nadciśnienia tętniczego krwi, towarzystwa naukowe zaliczają:
• Dietę, w tym ograniczenie spożycia sodu i soli.
• Regularną aktywność fizyczną o intensywności uzgodnionej z lekarzem. Aktywność fizyczna w połączeniu z dietą pomaga w normalizacji masy ciała, czyli utrzymaniu prawidłowej masy ciała lub w schudnięciu, gdy występuje nadwaga lub otyłość. Redukcja masy ciała u osób z nadwagą lub otyłością jest bardzo ważna, bowiem otyłość znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego.
• Nienadużywanie alkoholu.
• Niepalenie tytoniu.

 

 

 

   Zalecenia dietetyczne dla pacjentów z nadciśnieniem tętniczym obejmują:
– ograniczenie spożycia sodu i soli,
– zastosowanie diety DASH, czyli zmodyfikowanej diety śródziemnomorskiej.

 

 

 

   Pacjentom z nadciśnieniem tętniczym, jak również w profilaktyce nadciśnienia zaleca się zmniejszenie spożycia soli do mniej niż 5 gramów dziennie (to jest 1 łyżeczka), natomiast u pacjentów z cukrzycą i nadciśnieniem tętniczym ≤ 4,8 grama na dzień, a przy nefropatii ≤ 4 grama na dzień. Ilość ta oznacza nie tylko sól użytą przy przygotowywaniu posiłków, ale także znajdującą się w spożywanych produktach oraz użytą w czasie dosalania gotowych posiłków na talerzu.

   Praktyczne rady dla pacjenta:

• Przygotowując posiłki używaj jak najmniej soli, naucz się zastępować ją na przykład ziołami. Poszukaj ciekawych i zdrowych przepisów kulinarnych, w których wykorzystano zioła zamiast soli, poeksperymentuj z nimi, sprawdź, które lubisz Ty i Twoja rodzina;

• Staraj się przygotowywać posiłki z naturalnych produktów, do których w czasie przetwórstwa nie dodano soli. Oznacza to na przykład gotowanie zup ze świeżych warzyw zamiast zjadania zup w proszku lub w postaci dań gotowych. Drugie dania przygotowuj w domu, zamiast decydować się na żywność typu fast food. W sosach przygotowywanych w domu stosuj jogurtu z ziołami czy czosnkiem, a na kanapki podawaj pieczone z ziołami mięso czy pasty z twarożku lub warzyw zamiast wędliny. Opracuj swój rodzinny zestaw potraw z użyciem produktów bez dodatku soli.

• Unikaj produktów zawierających dużo soli, należą do nich między innymi wędliny, konserwy, produkty marynowane, kiszone, wędzone (np. ryby wędzone), mięsa i ryby z puszki, większość koncentratów i produktów gotowych do spożycia, żywności typu fast food (hamburgery, hot-dogi, frytki, pieczone kurczaki, kebab), ketchup, musztarda, majonez, niektóre przyprawy z dodatkiem soli, kostki rosołowe, smakowe, paluszki słone, krakersy, orzeszki solone, masło solone, masło orzechowe, pop corn, ser typu Feta. Sporo soli zawiera także ser żółty, pleśniowy i topiony. Sól jest dodawana także do niektórych serków twarożkowych, słodyczy, margaryn, zwłaszcza twardych, a także do pieczywa. Przy zaleceniu znacznego ograniczenia soli może być wskazane zastąpienie pieczywa tradycyjnego, specjalnym pieczywem niskosodowym.

• Nie dosalaj na talerzu.

• Pamiętaj, że sól potasowa i sól morska to także sól i również należy ograniczać jej spożycie, nawet, jeśli zawiera mniej sodu niż sól tradycyjna (kuchenna).

    Produkty o minimalnej zawartości sodu, jeśli nie jest dodana do nich sól:

• warzywa i owoce świeże, mrożone i suszone, soki owocowe;

• produkty zbożowe: płatki owsiane i inne płatki, kasze, makarony, ryż, mąka,

• mleko, kefir, jogurt, maślanka, ser biały;

• orzechy, nasiona, pestki, mięso, drób, ryby – świeże lub mrożone;

• jaja;

• oleje.

   Kamieniem milowym w naszej wiedzy odnośnie diety, która jest skuteczna w obniżaniu ciśnienia tętniczego krwi jest dieta zastosowana w badaniu DASH (Dietary Approches to Stop Hypertension – Zalecenia dietetyczne mające na celu obniżenie nadciśnienia). U wszystkich uczestników badania zawartość sodu (soli) w diecie była taka sama, wszyscy ograniczyli spożycie alkoholu i nie zmienili masy ciała w czasie prowadzonego badania. Dieta zastosowana w tym badaniu od nazwy badania została nazwana dietą DASH. W praktyce dieta ta jest zmodyfikowaną dietą śródziemnomorską.

   Po 8 tygodniach stosowania diety DASH uzyskano następujące wyniki:
•     u osób stosujących dietę DASH nastąpiło:

 – obniżenie ciśnienia o około 5,5 (SBP) i 3,0 (DBP) mm Hg.
 – w podgrupie z nadciśnieniem o 11,4 i o 5,5 mm Hg,

 

   Ważną obserwacją był fakt, że obniżenie ciśnienia nastąpiło już po 2 tygodniach! Jest to optymistyczna informacja dla pacjentów i pracowników służby zdrowia zalecających dietę pacjentom z nadciśnieniem. Tak szybkie uzyskanie korzyści z zastosowanej diety zachęcą pacjentów do jej stosowania i pomagą skutecznie leczyć nadciśnienie.

 

   Cechy charakterystyczne diety DASH są następujące:

• duża zawartość warzyw i owoców;

• duża zawartość niskotłuszczowych produktów mleczarskich;

• mała zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT), poniżej 6% ogółu energii;

• mała zawartość tłuszczu ogółem, poniżej 27% ogółu energii;

• mała zawartość cholesterolu pokarmowego, poniżej 150 mg/dzień;

• duża zawartość błonnika – 31 g/dzień;

• duża zawartość wapnia, potasu i magnezu.

 

   W diecie DASH na obniżenie ciśnienia wpłynęły następujące składniki:

• wapń

• potas

• magnez

• błonnik

 

 

 

Zalecane źródła wapnia:
■ mleko i produkty mleczarskie – stanowią one główne źródło wapnia w naszej diecie. Zaleca się chude produkty z tej grupy.
■ produkty wzbogacane w wapń (informacja znajduje się na etykietach produktów).
■ pewne ilości wapnia znajdują się w warzywach kapustnych i rybach z puszki zjadanych z ośćmi.

Zalecane źródła potasu:
■ nasiona roślin strączkowych – fasola, groch, soja, soczewica, bób, ciecierzyca;
■ warzywa – między innymi szpinak, brokuły, marchew, ziemniaki, buraki, pomidory, koncentrat pomidorowy;
■ owoce – między innymi morele, banany, wiśnie, brzoskwinie, truskawki, pomarańcze, śliwki;
■ orzechy, migdały, nasiona słonecznika, nasiona sezamu, pestki dyni;
■ sporo potasu znajduje się w pieczywie, zwłaszcza ciemnym, kaszy gryczanej i jęczmiennej, płatkach owsianych, mięsie, a także w jogurcie i mleku.

Zalecane źródła magnezu:
■ kasza gryczana, jaglana, płatki owsiane, chleb pełnoziarnisty;
■ nasiona roślin strączkowych – fasola, groch, soja, soczewica, bób, ciecierzyca;
■ warzywa – szpinak, brokuły, brukselka, cukinia, fasolka szparagowa, groszek zielony, natka pietruszki, seler, szczypiorek, ziemniaki;
■ owoce – awokado, banany, maliny, melony, mango, mandarynki, porzeczki czarne;
■ orzechy, migdały, nasiona słonecznika, nasiona sezamu, pestki dyni, mak.

Zalecane źródła błonnika:
■ warzywa,
■ owoce,
■ pełnoziarniste produkty zbożowe.

 

 

 

 

   Kontynuacją  badania DASH było badanie DASH – Sodium, w którym badano wpływ na wartość ciśnienia nie tylko diety DASH, ale również zawartości w diecie soli.

 

   Wyniki badania DASH – Sodium były następujące:
■ ograniczenie spożycia sodu do 2400 mg (6 g soli) dziennie istotnie obniżyło ciśnienie tętnicze krwi zarówno skurczowe, jak i rozkurczowe;
■ ograniczenie spożycia sodu do 1500 mg (3,8 g soli) dziennie dało dwukrotnie silniejszy efekt obniżenia ciśnienia;
■ ciśnienie krwi uległo największemu obniżeniu, gdy zmniejszeniu spożycia soli towarzyszyła dieta DASH.

 

 

– Ogranicz spożycie soli: ogranicz znacznie używanie soli przy przygotowywaniu posiłków, nie dosalaj na talerzu, wybieraj produkty, do których w czasie procesu przetwórstwa nie dodano soli.

– Wybieraj pełnoziarniste produkty zbożowe: na przykład płatki owsiane i inne naturalne, kaszę gryczaną, jęczmienną, jaglaną, ryż brązowy, makaron pełnoziarnisty – gotując je unikaj solenia wody. Pamiętaj, że pieczywo zawiera sporo soli, możesz wybierać pieczywo niskosodowe.

 

– Jedz dużo warzyw, dodawaj je do każdego głównego posiłku. Każdego dnia wybieraj warzywa bogate w potas. Przygotowuj często potrawy z suchych nasion roślin strączkowych, z fasoli, grochu, soi, soczewicy, bobu lub ciecierzycy, możesz dodawać je do zupy, sałatek i past.

 

– Codziennie jedz owoce.

 

– Codziennie pij odpowiednią ilość mleka, jogurtu, kefiru lub maślanki. Z produktów mleczarskich wybieraj produkty chude. Śmietanę możesz zastąpić chudym jogurtem.

 

– Wybieraj chude mięso, z drobiu zdejmuj skórę. Przynajmniej dwa razy w tygodniu zamiast dania mięsnego przygotuj danie z ryby, najlepiej tłustej morskiej. Przygotowując potrawy sól przynajmniej częściowo zastępuj ziołami. Unikaj wędlin, możesz zastąpić je plasterkami pieczonego z ziołami mięsa.

 

– Spożywanie całych jaj ogranicz do dwóch sztuk tygodniowo.

 

– Tłuszcze zwierzęce (smalec, słoninę, masło) i margarynę twardą zastąp tłuszczami roślinnymi (olejem, margaryną miękką).

 

– Z wody mineralnej wybieraj wodę mineralną niskosodową.

 

    Poza dietą DASH pacjentom z nadciśnieniem tętniczym krwi zaleca się:

 

– regularną aktywność fizyczną (najlepiej na świeżym powietrzu) z intensywnością i rodzajem uzgodnionymi z lekarzem;
– przy nadwadze lub otyłości – schudnięcie;
– niepalenie tytoniu;
– nie nadużywanie alkoholu;
– regularne pomiary ciśnienia ciśnieniomierzem w domu i zapisywanie wyników w dzienniczku do pokazania ich lekarzowi na wizycie lub farmaceucie w razie potrzeby;
– czytanie książek, broszurek, ulotek opracowanych przez specjalistów, uczestniczenie w szkoleniach, wykładach na temat niefarmakologicznego leczenia nadciśnienia tętniczego krwi, ponieważ edukacja pomaga w skutecznym leczeniu.

 

 

 

Fot. Fotolia.pl

 

Piśmiennictwo:
1. Appel L.J. i wsp.: A Clinical Trial of the Effects of Dietary Patterns on Blood Pressure. New Engl. J.Med.. 1997, 336; 1117-24.
2. Banach M., Nowicki M., Gocha A., Rysza J. (red.): Powikłania nadciśnienia tętniczego – poradnik dla lekarzy rodzinnych. Wyd. II, Termedia Wyd. Med., Poznań 2009.
3. Cichocka A: Praktyczny poradnik żywieniowy w odchudzaniu oraz profilaktyce i leczeniu cukrzycy typu 2 i chorób sercowo-naczyniowych. Wydanie II, Wyd. Medyk Sp z o.o., Warszawa 2013.
4. Czupryniak L. (red.): Nowe trendy w diabetologii 2012/2013. Termedia Wyd. Med., Poznań 2012.
5. Drzewoski J.: Racjonalne podstawy stosowania doustnych leków przeciwcukrzycowych w terapii cukrzycy typu 2. Termedia Wyd. Med.,  Poznań 2013.
6. Evert A.B., Boucher J.L., Cypress M. i wsp.: Nutrition Therapy Recommendations for the Management of Adults With Diabetes. Position Statement.  Diabetes Care, October 2013, DOI: 10.2337/dc13-2042.
7. Hypertension in Diabetes Study (HDS): I. Prevalence of hypertension in newly presenting type 2 diabetic patients and the association with risk factors for cardiovascular and diabetic complication. Hypertens 1993; 11: 309-317.
8. http://www.termedia.pl/Jaki-jest-stan-zdrowia-Polaków-wedlug-NATPOL-2011-,4624.html
9. Inzucchi S.E., Bergenstal R.M., Buse J.B. i wsp.: Leczenie hiperglikemii w cukrzycy typu 2 – podejście zindywidualizowane. Stanowisko American Diabetes Association and European Association for the Study of Diabetes 2012. komentarz: Czupryniak L.. Med Prakt 2012; 7: 31-56.
10. Jarosz M. (red.): Praktyczny podręcznik dietetyki. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2010.
11. Kunachowicz H. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2005.
12. Mancia G., Fagard ., Narkiewicz K. i wsp.: 2013 ESH/ESC Guidelines for the management of arterial hypertension. The Task Force for the management of arterial hypertension of the European Society of Hypertension (ESH) and of the European Society of Cardiology (ESC). J. Hypertens., 2013; t. 31, 7:1105-1187.
13. Perk J., De Backer G., Gohlke H. et.al.: Europejskie wytyczne dotyczące zapobiegania chorobom serca i naczyń w praktyce klinicznej na 2012 rok. Piąta Wspólna Grupa Robocza
Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego i Innych Towarzystw Naukowych ds. Zapobiegania Chorobom Serca i Naczyń w Praktyce Klinicznej (The Fifth Joint Task Force of the European Society of Cardiology and Other Societies on Cardiovascular Disease Prevention in Clinical Practice) utworzona ze szczególnym udziałem Europejskiego Stowarzyszenia Prewencji i Rehabilitacji Sercowo-Naczyniowej (EACPR. European Association for Cardiovascular Prevention and Rehabilitation). Kardiol. Pol. 2012; 70, supl. I: S1-S100, tłumaczenie polskie.
14. Prejbisz A., Januszewicz A., Januszewicz W.: Nadciśnienie tętnicze – postępy 2012. Med. Prakt. 2013, 2, 18-39.
15. Ryde´n L., Grant P.J., Anker S.D. i wsp.:ESC Guidelines on diabetes, pre-diabetes, and cardiovascular diseases developed in collaboration with the EASD. The Task Force on diabetes, pre-diabetes, and cardiovascular diseases of the European Society of Cardiology(ESC)and developed incollaboration with the European Association for the Study of Diabetes (EASD). European Heart Journal (2013) 34, 3035–3087, doi:10.1093/eurheartj/eht108
16. Svetkey L. P.  i wsp.: Effect of the dietary approches to stop hypertension diet and reduced  sodium intake on blood pressure control. J. Clin Hypertension.. 2004, 6 (7), 373-381
17. Szostak W.B., Cichocka A.: Dieta śródziemnomorska w profilaktyce i leczeniu chorób układu krążenia i cukrzycy typu 2. Wyd. Medyk Sp z o.o., Warszawa 2012.
18. Widecka K., Grodzicki T., Narkiewicz K. wsp.: Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym – 2011 rok. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego. Nadciśnienie Tętnicze 2011, t. 15, 2, 55-82.
19. www.izz.waw.pl