Surowce recepturowe dawniej i dziś – olejek terpentynowy

Farmakopea Polska III i IV o terpentynie i olejkach terpentynowych

Również „Farmakopea Polska III” (1954) podawała monografie: terpentyny, olejku terpentynowego oraz olejku terpentynowego oczyszczonego. W bardzo podobnym brzmieniu, jak FP II. Olejkowi terpentynowemu przypisano skręcalność w zakresie od +30º do -40º oraz ciężar właściwy od 0,856 do 0,873, natomiast dla olejku terpentynowego oczyszczonego dopuszczalny ciężar właściwy był nieco inny, mianowicie 0,856 do 0,866. W „Farmakopei Polskiej IV” (1965) pominięto terpentynę i uwzględniono jeden już tylko olejek terpentynowy, zastrzegając, że może być on otrzymywany przez destylację balsamu Sosny zwyczajnej, Pinus sylvestris. Gęstość określono na 0,855-0,863, skręcalność powtórzono w ślad za FP II i FP III (+30º do -40º), dodano jednak współczynnik załamania światła (1,467-1,475) i liczbę kwasową (nie większą niż 0,7) wraz z prostymi metodami oceny czystości: 1 ml olejku powinien rozpuścić się w 8-12 ml etanolu 95º; roztwór powinien być przezroczysty i obojętny lub słabo kwaśny. 5 ml olejku odparować w temp. 150-175º; pozostałość nie powinna być większa niż 0,5%.

Oleum Terebinthinae w farmakopeach współczesnych

Przystąpienie Rzeczpospolitej Polskiej do Unii Europejskiej (2004), ale i do „Konwencji o Opracowaniu Farmakopei Europejskiej” (2006) oraz opublikowanie w „Farmakopei Polskiej” „Farmakopei Europejskiej” pociągnęło za sobą liczne konsekwencje, czego dobrą ilustracją może być zmiana źródła pochodzenia olejku terpentynowego. Obecnie Oleum Terebinthinae pochodzić może wyłącznie z żywicy sosny nadmorskiej, Pinus pinaster, która naturalnie występuje tylko w basenie Morza Śródziemnego!

„Farmakopea Polska XII” w ślad za „Farmakopeą Europejską 10” ściśle precyzuje sposób otrzymywania olejku terpentynowego, mianowicie przez destylację z parą wodną, a następnie rektyfikację w temperaturze poniżej 180°C oleożywicy otrzymanej przez nacięcie Pinus pinaster Aiton i/lub Pinus massoniana D.Don. A zatem, zgodnie z informacjami Ignacego Lembergera i Osmana Achmatowicza, współczesny farmakopealny olejek terpentynowy można byłoby nazwać „olejkiem terpentynowym francuskim”. Jest on przezroczystą, bezbarwną lub jasnożółtą cieczą o gęstości względnej od 0,856 do 0,872, współczynniku załamania światła od 1,465 do 1,475, skręcalności optycznej od -40º do -28º, liczbie kwasowej nie większej niż 1,0 oraz liczbie nadtlenkowej nie większej niż 20.

Skład chemiczny olejku terpentynowego

Według cytowanego powyżej magistra Zajączkowskiego skład terpentyny był następujący: olejek eteryczny, kwas pininowy i niewielkie ilości kwasu sylwinowego. Lemberger stwierdzał lakonicznie, że olejek terpentynowy składa się przeważnie z pinenu i wskazywał równocześnie, że olejki terpentynowe niemiecki oraz szwedzki mogą zawierać również sylwestren. Skład olejków otrzymywanych ze szpilek i gałązek był oczywiście nieco odmienny i Lemberger podkreślał zawartość – obok pinenu – felandrenu, octanu bornylowego, dipentenu i kadinenu w przypadku olejku świerkowego oraz limonenu, octanu bornylowego i półtora-terpenu dla olejku jodłowego.

Aktualne wymagania dla olejku terpentynowego

A co o składzie olejku terpentynowego mówi obowiązująca farmakopea? W oparciu o badanie techniką chromatografii gazowej wymaga zawartości α-pinenu w zakresie od 70,0% do 85,0% oraz β-pinenu od 5,0% do 20,0%. Limonenu powinno być od 1,0% do 7,0%, kamfenu od 0,5% do 2,0%, β-mircenu od 0,4% do 1,5%, longifolenu od 0,2% do 4,0%, zaś β-kariofilenu od 0,1% do 3,0%. Na nie więcej niż 1,0% określono zawartość tlenku kariofilenu, natomiast na nie więcej niż 1,0% kar-3-enu.

Jak widzimy więc z żywicy polskich sosen farmakopealnego olejku terpentynowego nie otrzymamy. Zaznaczmy jednak, że Komitet ds. Weterynaryjnych Produktów Leczniczych Europejskiej Agencji Leków dopuścił stosowanie olejku terpentynowego pochodzącego zarówno z żywicy sosny nadmorskiej, jak i zwyczajnej, czarnej, długoigielnej i alpejskiej.

Jak zadziała olejek terpentynowy podany wewnętrznie?

Przechodzimy do pytań zasadniczych dla pracownika apteki. Historycznie rzecz ujmując najpierw należy zwrócić uwagę na podanie olejku terpentynowego… wewnętrzne! Po dawce 5-15 kropli mocz przyjmuje po wewnętrznym podaniu olejku woń fiołkową. Wielkie dawki olejku terpentynowego 15-30 gm. mogą działać trująco. Olejek terpentynowy stary, wystawiony na działanie powietrza t.j. tak zwany ozonizowany, służy jako odtrutka w zatruciach fosforem. Takie oto wskazania podawał cytowany już powyżej Ignacy Lemberger (1907). Także „Informator terapeutyczny do Urzędowego Spisu Leków” (1959) dla Oleum terebinthinae rectificatum podawał jeszcze stosowanie do wewnątrz – jest lekiem zwiększającym wydzielinę oskrzelową (w małych dawkach – w dużych dawkach dział odwrotnie). Nadto wywiera działanie żółciopędne, antynewralgiczne i jest odtrutką na fosfor. Dla takiej drogi podania zalecano następujące dawkowanie: dorośli 1-2 g (w kapsułkach lub postaci zemulgowanej), dzieci 0,2 na 1 rok życia. Jako odtrutka na fosfor 30-40 g.

Czytaj także: Surowce recepturowe dawniej i dziś – balsam peruwiański.