Surowce recepturowe dawniej i dziś – olej rycynowy

Olej rycynowy w oczach współczesnej nauki

Obecność oleju rycynowego we współczesnym lecznictwie sankcjonują nie tylko monografie farmakopealne, tworzące kryteria oceny jakości, ale także monografia zielarska Europejskiej Agencji Leków, stanowiąca podstawę w procedurach rejestracyjnych leków ziołowych. Przypisano w niej olejowi rycynowemu rzadką i zaszczytną kategorię ugruntowanego stosowania – popartego badaniami klinicznymi, z opisanymi właściwościami farmakodynamicznymi i farmakokinetycznymi oraz z kompleksową oceną stopnia bezpieczeństwa, nie zaś – tradycyjnego stosowania, jak w przypadku znakomitej większości surowców zielarskich ujętych w monografiach EMA. Zgodnie z zaleceniami EMA olej tłoczony na zimno z nasion Ricinus communis może być stosowany w formie doustnej, w postaci preparatów płynnych i stałych, jako środek przeczyszczający do krótkotrwałego stosowania w przypadku sporadycznych zaparć u osób dorosłych i starszych. Uwagę zwraca przy tym adnotacja zgodnie z którą do uzyskania takiego efektu stosowany może być zarówno „Olej rycynowy pierwszego tłoczenia”, jak i „Olej rycynowy oczyszczony” według „Farmakopei Europejskiej”.

Olej rycynowy zaklasyfikowany został przez EMA jako kontaktowy środek przeczyszczający, hydrolizowany w jelicie cienkim przez enzymy trzustkowe, co prowadzi do uwolnienia glicerolu oraz aktywnego metabolitu – kwasu rycynolowego, ten zaś metabolizowany jest do kwasów epoksydikarboksylowych, które są wydalane z moczem. Kwas rycynolowy, podobnie jak inne anionowe środki powierzchniowo czynne, zmniejsza absorpcję wody i elektrolitów, stymulując perystaltykę jelit.

Dawka dobowa i zarazem jednorazowa oleju rycynowego została sprecyzowana na 2-5 g, co przekłada się na 2,1-5,3 ml, przy czym EMA zastrzega, że jest wystarczającym przyjmować olej rycynowy 2-3 razy tygodniowo. Powinno unikać się dłuższego stosowania, a podawanie oleju rycynowego przez czas dłuższy niż jeden tydzień wymaga nadzoru lekarza. Efekt wypróżnienia osiąga się po 2-6 godzinach od przyjęcia oleju. Przeciwwskazaniem do stosowania oleju rycynowego jest nadwrażliwość na substancje czynne, a także: niedrożność i zwężenia jelit, stany atoniczne, zapalenie wyrostka robaczkowego, zapalne choroby okrężnicy (np. choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego), bóle brzucha o niewiadomym pochodzeniu, a także ciężkie odwodnienie z niedoborem wody i elektrolitów. Przeciwwskazany jest także olej rycynowy w okresie ciąży i karmienia piersią, bowiem w pierwszym przypadku może prowokować poród w drugim zaś – przechodzi do mleka matki.

Ostrzeżenia, ograniczenia w stosowaniu i działania niepożądane oleju rycynowego

W monografii oleju rycynowego, stanowiącej podstawę do opracowania informacji adresowanej do pacjentów, umieszczono ponadto specjalne ostrzeżenia, warte przytoczenia w kontekście stosowania wszystkich innych leków przeczyszczających. Mianowicie olej rycynowy stosowany powinien być wyłącznie wtedy, gdy efekt terapeutyczny nie jest możliwy do osiągnięcia poprzez zmianę diety (np. zastosowanie diety bogatoresztkowej) lub zastosowanie pęczniejących środków przeczyszczających. EMA zastrzega przy tym, że decydując się na kurację przeczyszczającą środkami innymi aniżeli pęczniejące, należy mieć świadomość, że mogą one upośledzać funkcje jelit. Równocześnie zwrócono uwagę na interakcje i działania niepożądane oleju rycynowego. Przede wszystkim stosowany długotrwale może prowadzić do hipokaliemii, ta zaś nasila działania glikozydów nasercowych i zaburza działanie leków przeciwarytmicznych. Hipokaliemia może być z kolei nasilona jednoczesnym zastosowaniem z olejem rycynowym leków moczopędnych, kortykosteroidów i preparatów z korzeniem lukrecji, z kolei podanie z lekami przeciwhistaminowymi – osłabia działania przeczyszczające.

Czytaj więcej: Wszystkie dobrodziejstwa błonnika pokarmowego.

O podanie zewnętrznym oleju rycynowego monografia EMA z oczywistych powodów milczy, informacje takie znajdujemy jednak w tzw. „Raporcie z oceny”, stanowiącym podsumowanie stanu wiedzy i poprzedzającym przygotowanie monografii. W „Raporcie z oceny” oleju rycynowego zwrócono uwagę na jego właściwości zmiękczające i łagodzące, wykorzystywane w popularnej w zachodniej Europie maści określanej jako „Zinc and Castor Oil Ointment”, stosowanej w odparzeniach pieluszkowych u niemowląt, ale również do ochrony skóry suchej i spierzchniętej. Substancją czynną jest tlenek cynku (7,5%), zaś substancjami pomocniczymi oleje: rycynowy pierwszego tłoczenia i arachidowy oczyszczony oraz alkohol cetostearylowy i wosk biały. Ponadto w „Raporcie…” zwrócono uwagę na skuteczne działania zewnętrzne oleju rycynowego w leczeniu oparzeń, w stanach zapalnych skóry i dermatozach, czyrakach i ropniach.