Olej lniany współcześnie
Olej lniany pojawia się w pierwszych polskich, dwudziestowiecznych farmakopeach. „Farmakopea Polska II” (1937)[1], poza typowym opisem „postaci i własności” oraz „sprawdzaniem tożsamości i badaniem czystości” tradycyjnie już zwracała uwagę na konieczność otrzymywania surowca przez wytłaczanie na zimno nasion oraz potrzebę przechowania go w naczyniach szczelnie zamkniętych i chroniąc od światła. Ponadto „Farmakopea Polska II” podawała aż cztery przepisy z olejem lnianym: wspomniane już powyżej Sapo kalinus („Mydło potasowe”) i Spiritus Saponis kalini („Zwykły spirytus mydlany”), Creosolum saponatum – „Ciekłe mydło kreozolowe” oraz słynne Linimentum calcareum (Linimentum Calcis), czyli „Mazidło wapienne”, będące niezastąpionym środkiem przy oparzeniach:
Oleum linii 50 cz.
Aqua Calcariae 50 cz.
Olej lniany silnie kłócić z wodą wapienną, dopóki nie utworzy się jednostajna, półciekła masa.
„Farmakopea Polska IV” (1965) przypisała olejowi lnianemu „działanie i zastosowanie” wyłącznie do celów farmaceutycznych i jako taki postrzegany jest po dziś dzień przez większość aptekarzy pracujących na recepturze.W „Farmakopei Polskiej VI” (2002) olej lniany już się nie pojawił, przy czym nadal utrzymano monografie mydła potasowego i spirytusu mydlanego.
Jaka jest pozycja oleju lnianego we współczesnym lecznictwie?
Przede wszystkim to surowiec farmakopealny, począwszy od „Farmakopei Europejskiej 4” (suplement 4.4, listopad 2002) i „Farmakopei Polskiej VIII” (2008). Obecny jest również w najnowszych, obowiązujących nas farmakopeach: „Farmakopei Europejskiej 10” i „Farmakopei Polskiej XII”, jako Lini oleum virginale, czyli „Olej lniany pierwszego tłoczenia”. Zdefiniowany jest jako olej tłusty otrzymany przez wytłaczanie na zimno dojrzałych nasion Linum usitatissimum L. z ewentualnym dodatkiem odpowiedniego przeciwutleniacza.
FP XII opisuje także wygląd oleju lnianego – przezroczysta, żółta lub brunatnawożółta ciecz, pod wpływem powietrza ciemnieje i stopniowo gęstnieje. Ochłodzona staje się miękką masą w temperaturze ok. -20°C. Ponadto podano rozpuszczalność oleju lnianego, jego gęstość względną, współczynnik załamania światła oraz opisano szereg badań w celu potwierdzenia tożsamości, tj. określenie tożsamości olejów tłustych metodą TLC, liczby jodowej oraz składu kwasów tłuszczowych, opisane szczegółowo w sekcji „Badania” i wykonywane techniką chromatografii gazowej. W „badaniach” zaleca się także określenie liczby kwasowej, jodowej, nadtlenkowej, liczby zmydlenia oraz oznaczenie substancji niezmydlających się. Wskazane jest także badanie zawartości kadmu, zaś jego limit określono na 0,5 µg/g, niższy zatem od poziomu wskazanego w monografii ogólnej „Plantae medicinales” (1,0 µg/g) i analogiczny do poziomu określonego dla wyjściowego surowca – Lini semen, czyli „Nasienie lnu”, będącego – przypomnijmy – surowcem śluzowym. FP XII zaleca także przechowywanie oleju lnianego w hermetycznym pojemniku, chroniąc od światła. Jak widzimy zatem, od drugiej połowy XIX wieku aż po dzień dzisiejszy, zalecenia dotyczące otrzymywania i przechowania surowca nie uległy zasadniczym zmianom i warunkują one należytą jakość surowca!
Preparaty z olejem lnianym w monografiach narodowych
W „Monografiach narodowych” obowiązującej „Farmakopei Polskiej XII” podano także dwa, wielokrotnie już powyżej wspominane preparaty, w skład których wchodzi olej lniany, tj. Sapo kalinus („Mydło potasowe”) oraz Saponis kalinii spiritus („Spirytus mydlany”).
Pierwszy z wymienionych preparatów zawiera mieszaninę soli potasowych kwasów tłuszczowych w wodzie o zawartości kwasów tłuszczowych nie mniej niż 40%.Jego wygląd zdefiniowany jest jako mazista, żółtobrunatna, miękka, przeświecająca masa o charakterystycznym zapachu. Receptura mydła potasowego zmieniła się tylko nieznacznie wobec tej sprzed ponad stu lat i jest obecnie następująca:
Lini oleum virginale 43,0 cz.
Kalii hydroxydum 8,2 cz.
Ethanolun (96 per centum) 5,0 cz.
Aqua purficata q.s.
FP XII zaleca następujący sposób przyrządzania mydła potasowego: wodorotlenek potasu rozpuścić w 45 mL wody. Olej lniany pierwszego tłoczenia zmieszać z roztworem wodorotlenku potasu, dodać etanol (96%) i mieszając ogrzewać na łaźni wodnej utrzymując temp. 70-75°C. Ogrzewać do całkowitego zmydlenia, tj. gdy 1 g próbki po zmieszaniu z 10 g wody tworzy roztwór przezroczysty. Mieszaninę ochłodzić, zważyć, uzupełnić wodą do 100 cz. lub w miarę potrzeby odparować. Wbrew pozorom, mydło potasowe jest obecnie bardzo często sporządzane i to nie tylko przez przemysł farmaceutyczny! Świadczą o tym liczne wpisy na blogach i stronach internetowych, promujących samodzielną, domową produkcję mydeł. Ich autorzy podkreślają przy tym, że mydło potasowe wyróżnia się korzystnymi właściwościami myjącymi, odkażającymi, odtłuszczającymi, wysuszającymi oraz rozmiękczającymi skórę.
Drugi preparat z olejem lnianym, pomieszczony w „Monografiach narodowych”, to spirytus mydlany, zdefiniowany przez FP XII jako etanolowy roztwór mydła potasowego o zawartości kwasów tłuszczowych nie mniej niż 20,0% i etanolu od 50,0% do 54,0% i o wyglądzie żółtawobrunatnej, przezroczystej cieczy. Przygotowanie preparatu tego według przepisu farmakopealnego jest obecnie równie proste co przed laty:
Sapo kalinus 50,0 cz.
Ethanolum (96 per centum) 49,0 cz.
Lavandulae aetheroleum 1,0 cz.
Mydło potasowe rozpuścić w 40,0 cz. etanolu (96%), dodać roztwór olejku eterycznego lawendowego w 9 cz. etanolu (96%), zmieszać pozostawić 24 h i przesączyć.
