Substancje recepturowe, które znalazły zastosowanie w antyseptyce
W recepturze wykorzystuje się od dawna wiele substancji czynnych, które można z powodzeniem wykorzystać w antyseptyce.
Chlorheksydyna
W recepturze wykorzystuje się glukonian i octan chlorheksydyny. Chlorheksydyna należy do kationowych związków powierzchniowo czynnych i również wykazuje efekt przedłużonego działania, dzięki tworzeniu cienkiej powłoki na skórze. Charakteryzuje się bardzo dobrą aktywnością zwłaszcza wobec bakterii Gram-dodatnich, natomiast prątki i formy przetrwalnikowe oraz wirusy hydrofilne są oporne. Podatność bakterii Gram-ujemnych, grzybów i wirusów lipofilnych jest zróżnicowana. Aktywność przeciwbakteryjna chlorheksydyny niewiele się zmniejsza w obecności zanieczyszczeń organicznych (w tym krwi). Jednakże ze wzglądu na to, iż ma formę kationu, jej aktywność jest neutralizowana zwykłymi mydłami (formy anionowe), kremami do rąk zawierającymi anionowe związki emulgujące, a także niejonowymi surfaktantami. Jeżeli związek jest stosowny w roztworach 4%, może niekiedy powodować podrażnienia skóry, natomiast w roztworach do 2% jest całkowicie bezpieczny.
Chlorheksydyna znajduje zastosowanie do odkażania skóry i błon śluzowych jamy ustnej.
Etanol
Etanol jako alkohol niszczy błonę komórkową i denaturuje białka drobnoustrojów; znacznie lepiej w obecności wody, dlatego silniejszy wpływ wywierają roztwory 60-80% niż 80-90% ( w przypadku wyższego stężenia ścinanie białek ogranicza się do części powierzchniowej komórki, co nie pozwala na jego wnikniecie w głąb). Alkohole charakteryzują się szybką aktywnością bakteriobójczą (10 sekund), są zdolne do inaktywacji prątków (w wysokim stężeniu), zmiennie wirusów i grzybów., nie niszczą jednak spor bakteryjnych. (mają silne właściwości bakteriostatyczne i bakteriobójcze, wykazują też aktywność przeciw wirusom i grzybom.)
Alkohol etylowy (60-80%) służy do odkażania skóry i dezynfekcji ran.
Mentol
Mentol to alkohol należący do grupy terpenów o wyrazistym miętowym smaku i zapachu. Uzyskiwany jest przez ekstrakcję z roślin (np. mięty pieprzowej) lub syntetycznie. Pobudza zakończenia nerwów czuciowych przewodzących temperaturę, co wywołuje na skórze i błonach śluzowych uczucie chłodu. Obniża wrażliwość innych zakończeń czuciowych – ma działanie słabo miejscowo znieczulające. Poza szerokim zastosowaniem w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym i spożywczym, posiada też właściwości dezynfekujące: bakteriobójcze, wirusobójcze, grzybobójcze.
Mentol stosowany jest do dezynfekcji skóry dłoni i stóp oraz błony śluzowej jamy ustnej.
Związki srebra
Do recepturowych związków srebra należą: srebro koloidalne, proteinian srebra i azotan srebra.
Srebro spośród wszystkich metali ciężkich charakteryzuje się najsilniejszymi właściwościami przeciwdrobnoustrojowymi. Posiada szerokie spektrum działania zarówno wobec bakterii Gram-dodatnich, jak i Gram-ujemnych, w tym gatunków tlenowych, jak i beztlenowych. Działa też wirusobójczo i grzybobójczo.
Mechanizm bójczy przypisywany jest silnemu wiązaniu się srebra z grupami disiarczkowymi lub sulfhydrylowymi białek strukturalnych i enzymatycznych występującymi w ścianie komórkowej i cytoplazmie, wchodzeniu w interakcje z zasadami azotowymi DNA, co zaburza procesy metaboliczne komórki drobnoustroju i prowadzi do jej śmierci.
Srebro w postaci koloidalnej lub jako proteinian stosowane jest jako maści, roztwory lub jako krople do oczu. Jest również pomocne w leczeniu ran otwartych.
Mechanizm działania związków nieorganicznych srebra (tu: Argenti nitras) polega na denaturacji białka i reakcji z chlorkiem sodowym natychmiast przy zetknięciu z tkanką, stąd działanie ściągające i przyżegające. Azotan srebra nie wnika w głąb tkanek. Ma zastosowanie w stomatologii, do trudno gojących się ran (maść Mikulicza) czy do zabiegu Credégo.
Tymol
Tymol to substancja z grupy fenoli. Fenole należą do związków powierzchniowo czynnych, które niszczą błonę komókową drobnoustroju, powodując progresywne wyciekanie elementów komórkowych.
Tymol jest składnikiem olejków eterycznych obecnych między innymi w tymianku, oregano i cząbrze. Posiada właściwości bakteriobójcze (jest 25 razy silniejszy od fenolu), grzybobójcze i przeciwpasożytnicze. Działa także przeciwświądowo.
Stosowany jest zewnętrznie – w roztworach spirytusowych (0,5-1-3%), w maściach lub roztworach olejowych (1-2%), w preparatach przeciwtrądzikowych, do płukania jamy ustnej (0,05-0,1%) oraz w pastach do zębów (zapobiega tworzeniu się płytki nazębnej).
Woda utleniona (3% nadtlenek wodoru)
Nadtlenek wodoru zaliczany jest do związków utleniających, które wnikają do wnętrza drobnoustroju i denaturują jego białka, niszczą strukturę kwasów nukleinowych i lipidów. Ma szerokie spektrum działania (bakterie w tym prątki, wirusy, grzyby i przetrwalniki) zależnie od stężenia, czasu działania i obecności katalazy w komórkach drobnoustrojów. Inaktywacja większości bakterii, grzybów i wirusów osiągana jest już w stężeniu 0,5% w ciągu 5 minut. Inaktywacja prątków wymaga 7,5% roztworu i 10 minut, a aktywność sporobójcza osiągana jest w 10% i 13,4% roztworach odpowiednio w czasie 60 i 30 minut.
Woda utleniona (3% nadtlenek wodoru) wykorzystywana jest do odkażania skóry i dezynfekcji ran.
Związki bizmutu
W aseptyce znalazły zastosowanie związki recepturowe: bizmutu galusan zasadowy, bizmutawy azotan zasadowy czy bizmutawy węglan zasadowy.
Bizmut to kolejny pierwiastek z grupy metali ciężkich, który ma właciwości przeciwbakteryjne. Jego związki mają działanie odkażające, ściągające i przeciwzapalne.
Związki te stosowane zewnętrznie denaturują białka, tworząc w ten sposób nierozpuszczlną warstwę ochronną na skórze i błonach śluzowych.
Związki bizmutu stosowane są w postaci zasypek i maści, które działają odkażająco i ściągająco.
Jod i jego związki
Do tej grupy zaliczamy jod, jodoform i jodek potasu. Jod pierwiastkowy– uwalniany z jego związków, łatwo penetruje przez ścianę komórkową, gwałtownie i nieodwracalnie utlenia grupy sulfhydrylowe cysteiny i inne aminokwasy. Ponadto zmienia przestrzenną budowę białek i prowadzi do ich denaturacji. Utlenia podwójne wiązania kwasów tłuszczowych powodując zmianę przepuszczalności ściany i błony komórkowej, a następnie wyciek materiału z komórki.
Ma szeroki zakres działania bójczego, jest skuteczny w stosunku do bakterii (w tym prątków), spor bakterii tlenowych i beztlenowych, zarodników i form wegetatywnych grzybów, wirusów, a także pasożytów i ich cyst. Działanie bakteriobójcze zaczyna się już przy stężeniu 0,1%. Dla przetrwalników musi być 10-krotnie wyższe. Przeciwwirusowe oraz przeciwgrzybicze waha się w granicach 0,1-1% i dotyczy to większości gatunków.
Jod i jego związki znajdują zastosowanie do dezynfekcji skóry i ran, jodoform także w stomatologii.