Chlorheksydyna w badaniach klinicznych
Najnowsza metaanaliza obejmująca 30 badań przeprowadzonych łącznie na 29 006 pacjentach potwierdza wyższość chlorheksydyny nad jodowanym powidonem, jeśli chodzi o ograniczanie ryzyka zakażenia w polu operacyjnym czysto-skażonym, natomiast nie wykazała różnicy w częstości występowania i nasilenia efektów ubocznych (13).
Badanie populacyjne AVALANCHE (7) przeprowadzone na 916 pacjentach, porównujące aktywność antyseptyczną 0,5% roztworu wodnego vs. roztworu alkoholowego (70% etanol, v/v) w przygotowaniu do zabiegu, a następnie wobec rany pooperacyjnej w warunkach drobnych zabiegów chirurgicznych skóry, nie wykazało żadnej znamiennie statycznej różnicy pomiędzy ocenianymi roztworami zarówno w kwestii większej skuteczności któregoś z roztworów, jak i częstości działań niepożądanych, mimo że wcześniejsze doniesienia wskazywały na to, że roztwór alkoholowy chlorheksydyny znamiennie bardziej zmniejszał ryzyko zakażenia rany pooperacyjnej w zestawieniu z roztworem alkoholowym jodowanego powidonu (9,5% vs. 16,1%) (8).
Inne randomizowane badanie CAPICA (przeprowadzone na 932 pacjentach) (10), porównujące aktywność antyseptyczną alkoholowego roztworu chlorheksydyny i jodowanego powidonu zastosowanych w przygotowaniu do zabiegu cesarskiego cięcia, wykazało mniejsze ryzyko zakażenia rany pooperacyjnej po zastosowaniu chlorheksydyny. Z kolei metaanaliza obejmująca 13 badań nad antyseptykami w różnych roztworach, przeprowadzonych na łącznej liczbie 2623 pacjentów wykazała większą efektywność roztworów alkoholowych, w tym 0,5% metylowego roztworu chlorheksydyny w porównaniu do roztworu alkoholowego jodowanego powidonu, jednak jakość tych dowodów była niska (12).
Pojawiły się również doniesienia o synergistycznym działaniu chlorheksydyny i etanolu, np. wobec wieloopornego szczepu Acinetobacter baumannii ocenianego w warunkach szpitalnych (18). Również w stosunku do wankomycyno-opornego szczepu Enterococcus faecium (VREfm) chlorheksydyna, nawet w stężeniach subterapeutycznych, zwiększała wrażliwość patogenu na ceftriakson (19).
Uzyskano również dane odnośnie aktywności przeciwwirusowej roztworów wodnych chlorheksydyny. O ile roztwór wodny chlorheksydyny okazał się wysoce efektywny w stosunku do bakterii i grzybów, to wobec wirusów nie wypadł najlepiej – był mniej skuteczny nawet od 20% roztworu mydła potasowego (20). Biorąc więc pod uwagę aktualne zagrożenie epidemiologiczne (coraz częściej występujące epidemie wirusowe) wydaje się, że w warunkach szpitalnych zdecydowanie lepszym rozwiązaniem będzie stosowanie do dezynfekcji roztworów etanolowych (>95% v/v) tam, gdzie to zagrożenie jest realne, a więc np. w szpitalach zakaźnych czy na oddziałach dedykowanych do leczenia pacjentów zakażonych.
Rola etanolu w działaniu przeciwwirusowym
Udowodniono, że etanol wykazuje silne działanie przeciwwirusowe zarówno w badaniach in vitro jak i w badaniach na pacjentach (21). Aktywność wirusobójcza etanolu w stężeniu pow. 95% obejmuje zdecydowaną większość wirusów istotnych klinicznie i jest osiągana po trzydziestosekundowej ekspozycji. Europejska terminologia mikrobiologiczna dopuszcza trzy różne stwierdzenia dotyczące aktywności przeciwwirusowej: „aktywne wobec wirusów otoczkowych”; „aktywność wirusobójcza o ograniczonym spektrum”, która obejmuje wirusy otoczkowe, adenowirusy, norowirusy i rotawirusy oraz „aktywność wirusobójcza”, która obejmuje wszystkie wirusy istotne w medycynie ludzkiej. Tą ostatnią uzyskujemy stosując 97,5% etanol (v/v), jednak nie jest on dostępny w recepturze. Analizując realne zagrożenie epidemiologiczne, etanol – począwszy od stężenia 50 % (v/v) – jest skuteczny w ciągu 30 sekund przeciwko koronawirusowi SARS, koronawirusowi MERS, wirusowi Ebola, wirusowi grypy A, w tym ludzkiemu typowi H3N2, ptasiemu typowi H3N8 i ludzkiemu typowi H1N1, wirusowi grypy B, HIV, HBV oraz wirusowi Zika (21).
Reakcje alergiczne związane ze stosowaniem chlorheksydyny
Z głównych problemów związanych ze stosowaniem chlorheksydyny na plan pierwszy wysuwa się alergia na substancję, zgłaszana coraz częściej – szczególnie w procedurach okołooperacyjnych. Częstość występowania okołooperacyjnych reakcji alergicznych wynosiła 9–10% w Wielkiej Brytanii, Danii i Belgii (9). Badanie wieloośrodkowe (13 ośrodków) wykazało 252 przypadki anafilaksji względem chlorheksydyny, co stanowiło jedną z czterech najczęściej diagnozowanych przyczyn anafilaksji okołooperacyjnej, wliczając w to leki zwiotczające, antybiotyki i lateks (15). Występowanie alergii kontaktowej na chlorheksydynę (test płatkowy) wyniosło 0,47–1% (16). Przy czym najczęstszą formą alergii jest opóźniona wysypka i zapalenie kontaktowe skóry. Pomimo powszechnego stosowania chlorheksydyny w placówkach opieki zdrowotnej, częstość anafilaksji wywołanej przez chlorheksydynę u pracowników opieki zdrowotnej jest stosunkowo niska.
Najczęściej zgłaszane działania niepożądane obejmują ból zęba, opryszczkę języka, podrażnienie skóry i reakcje nadwrażliwości. Nadal nie jest jasne, czy nadwrażliwość typu IV może predysponować osobę do nadwrażliwości typu I, ale wykazano, że znaczna liczba pacjentów z nadwrażliwością typu IV ma również pozytywny wynik testu skórnego z chlorheksydyną, dlatego u wszystkich pacjentów z pozytywnym testem śródskórnym z chlorheksydyną należy wykonać badanie na nadwrażliwość typu I.
Jakie działania niepożądane mogą pojawić się podczas zewnętrznego stosowania chlorheksydyny?
Podczas stosowania chlorheksydyny mogą pojawiać się problemy ze strony różnych układów (17), w tym przy zastosowaniu zewnętrznym na skórę i błony śluzową odnotowywano:
- Miejscowe. Częstotliwość niezgłaszana: owrzodzenie, złuszczanie, nadmierne rogowacenie skóry i śluzówek, skrócenie wędzidełka, obolałość, tkliwość, ból pulsujący, dyskomfort i nadwrażliwość. Raporty po wprowadzeniu do obrotu: drobne podrażnienia.
- Dermatologiczne. Częstość nieznana: wysypka, rumień/rumień uogólniony, pokrzywka, zapalenie skóry, świąd, wyprysk, podrażnienie skóry, pęcherze, zimne poty. Wysypka, rumień i pokrzywka występowały z reakcjami nadwrażliwości. Zapalenie skóry, świąd, rumień, wyprysk, wysypka, pokrzywka, podrażnienie skóry i pęcherze wystąpiły z reakcjami alergicznymi skóry.