09.2008 – “Błąd w sztuce aptekarskiej.”

   Każda działalność ludzka obarczona jest ryzykiem popełnienia błędu. W niektórych sytuacjach jego popełnienie skutkować może bardzo poważnymi i często nieodwracalnymi konsekwencjami. Biorąc pod uwagę poczesne miejsce farmaceuty w systemie ochrony zdrowia, jego szczególną pozycję zawodową (zawód zaufania publicznego!), a także uwzględniając wagę świadczonych przez niego usług dla osiągnięcia sukcesu w leczeniu pacjenta, podjęcie próby zdefiniowania tytułowego pojęcia oraz zarysowania skutków prawnych popełnienia błędu w sztuce aptekarskiej wydaje się ze wszech miar uzasadnione. Przed przystąpieniem do realizacji tak określonego zadania podkreślić trzeba niejako pionierski charakter przedmiotowego opracowania. Niniejsza konstatacja wynika z faktu, iż żaden akt prawny nie posługuje się pojęciem „błędu w sztuce aptekarskiej”. Nadto, owe pojęcie nie występuje w orzecznictwie sądów powszechnych lub administracyjnych. Co więcej, także w rodzimym piśmiennictwie zagadnienie to pojawia się niezwykle rzadko. Tym samym pragnąc przezwyciężyć trudności wynikające ze znikomego materiału badawczego, należy odwołać się do poglądów doktryny związanych z występowaniem błędów w sztuce innych niż farmaceuci profesji. W szczególności pomocne może okazać się odwołanie do dość bogatego piśmiennictwa związanego z „błędem w sztuce lekarskiej” (określanego także jako „błąd lekarski”, „błąd wiedzy medycznej”, „błąd medyczny”[1]). W tym ujęciu błąd w sztuce definiuje się jako „postępowanie sprzeczne z uznanymi zasadami wiedzy medycznej”[2], „naruszenie przez lekarza wykonującego czynność leczniczą obowiązującego w relacji do tej czynności zespołu reguł i zasad postępowania zawodowego, których źródłem jest nauka i praktyka medyczna”[3], czy wreszcie jako „naruszenie przez lekarza (świadomego tego, że podejmuje czynność medyczną) obowiązujących go w konkretnym wypadku, wypracowanych na gruncie nauki i praktyki reguł postępowania zawodowego wobec dóbr prawnych w postaci życia i zdrowia człowieka, które na gruncie prawa stanowi podstawę dla stwierdzenia naruszenia obowiązku ostrożności”[4].
Warto odwołać się także do leksykalnego ujęcia zwrotu „błąd w sztuce”. W języku polskim słowo błąd rozumiane jest jako „mylne mniemanie, fałsz; niezgodność z istotnym stanem rzecz”[5]. Pod pojęciem tym rozumie się także „niezgodność między rzeczywistością a jej dobiciem w świadomości człowieka w ramach jakiegoś aktu poznawczego”[6]. Sztukę natomiast definiuje się jako „umiejętność, biegłość w wykonywaniu czegoś, talent, kunszt, mistrzostwo”[7]. Tak rozumiana sztuka interpretowana być musi z uwzględnieniem „wymagań wiedzy w danej dziedzinie”, przez co rozumieć należy aktualne, podstawowe zasady, standardy przyjęte współcześnie w określonej dziedzinie zawarte w dostępnej literaturze i przekazywane studentom wyższych uczelni kształcących w danej dziedzinie[8].
Przenosząc powyższe rozważania na grunt szeroko rozumianego prawa aptekarskiego można byłoby przyjąć, iż błędem w sztuce aptekarskiej jest postępowanie sprzeczne z regułami i zasadami postępowania zawodowego, które określone są wiedzą i praktyką farmaceutyczną. Takie ujęcie błędu w sztuce aptekarskiej ma charakter czysto obiektywny i zależne jest od aktualnego stanu wiedzy w tej dziedzinie. Sama definicja błędu jest w związku z tym niezależna od partykularnych cech osoby, która ów błąd popełniła takich jak doświadczenie zawodowe farmaceuty, jego wiek itp. Jednocześnie zaznaczyć trzeba, iż okoliczności te mogą być ewentualnie brane pod uwagę przy określaniu zakresu odpowiedzialności za popełnienie określonego błędu.
Rzecz jasna sformułowana powyżej definicja – mając na uwadze szeroką i zróżnicowaną paletę usług farmaceutycznych świadczonych w aptekach – stanowi dopiero swoisty punkt wyjścia dla dalszy badań mających na celu doprecyzowanie jej zakresu. Niemniej na użytek niniejszego opracowania rozsądnym wydaje się wyróżnienie trzech rodzajów błędów w sztuce aptekarskiej, które odpowiadać będą zakresowi usług farmaceutycznych świadczonych w aptekach[9]. I tak, odwołując się do brzmienia art. 86 ust. 2 Prawa farmaceutycznego[10] wyróżnić można: 1) błąd w wydawaniu produktów leczniczych i wyrobów medycznych, 2) błąd w sporządzaniu leków recepturowych lub leków aptecznych, 3) błąd w udzielaniu informacji o produktach leczniczych i wyrobach medycznych.
Pierwsza kategoria obejmuje nie tylko przypadki wydania innego niż wskazany w recepcie lek, ale również sytuacje sprzedaży leków przeterminowanych, leków wycofanych z obrotu lub sprzedaż określonych leków bez recepty. Z zestawień przygotowanych przez Naczelnego Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej Aptekarzy za lata 2001-2003 wynika, iż błędy w tym zakresie stanowią ok. 10% wszystkich skarg na farmaceutów skierowanych do rzeczników odpowiedzialności zawodowej (2001r. – 9,2%, 2002r. – 11,6%, 2003r. – 9,6%). O wiele rzadziej odnotowywane są błędy należące do drugiej grupy. W analogicznym okresie ilość skarg w tym zakresie oscylowała w okolicach 1 % wszystkich skarg (2001r. – 0,6%, 2002r. – 0,6%, 2003r., – 1,3%)[11]. Zestawienie nie obejmuje danych dotyczących trzeciej kategorii błędów.
Analizując zagadnienia związane w błędem w sztuce aptekarskiej przywołać trzeba art. 14 Kodeksu Etyki[12], który nakazuje farmaceutom, w razie popełnienia pomyłki merytorycznej podczas sporządzania lub wydawania leku, podjęciem niezwłocznych działań mających na celu naprawienie pomyłki i zapobieżenie lub usunięcie jej skutków. Analiza konkretnych przypadków błędów w sztuce aptekarskiej, o których sporadycznie informują media[13], wykazuje, iż farmaceuci z niezwykłą starannością podchodzą do ww. obowiązku. Należy życzyć sobie, aby w takich wypadkach regułą było podejmowanie przez zainteresowanych farmaceutów dynamicznych działań zmierzających do „sanacji błędu”, włącznie z zaangażowaniem Policji i innych służb oraz lokalnych mediów. Ocena postawy farmaceuty, a zwłaszcza tego w jakim stopniu dostosował się do nakazu, o którym mowa w art. 14, bez wątpienia wpływać będzie na zakres jego odpowiedzialności za popełniony błąd.
Przechodząc do kwestii odpowiedzialności farmaceutów za popełnione błędy w sztuce aptekarskiej wskazać należy trzy płaszczyzny, na których odpowiedzialność ta może wystąpić. W obowiązującym stanie prawnym farmaceuta może bowiem zostać pociągnięty do odpowiedzialności zawodowej, cywilnej i karnej.
Podstawy odpowiedzialności zawodowej zostały określone w art. 45 ustawy o izbach aptekarskich[14], który stanowi, iż członkowie samorządu aptekarskiego podlegają odpowiedzialności zawodowej przed sądami aptekarskimi za postępowanie sprzeczne z zasadami etyki i deontologii zawodowej oraz przepisami prawnymi dotyczącymi wykonywania zawodu aptekarza. Sądy dyscyplinarne stwierdziwszy popełnienie błędu w sztuce uprawnione będą do wymierzenia kary w postaci upomnienia, nagany, zawieszenia prawa wykonywania zawodu farmaceuty na okres od trzech miesięcy do trzech lat oraz pozbawienia możliwości wykonywania zawodu farmaceuty. Odpowiedzialność w tym zakresie ma zawsze charakter osobisty i jest niezależna od formy wykonywania zawodu w danej aptece.
W bardziej złożony sposób przedstawia się kwestia odpowiedzialności cywilnej farmaceutów związanej z błędem w sztuce aptekarskiej. Odpowiedzialność ta ukształtowana jest za zasadzie winy[15]. Jej zakres z kolei uzależniony jest od formy wykonywania zawodu w danym wypadku. Farmaceuta zatrudniony w aptece na podstawie umowy o pracę może odpowiadać za zawinioną szkodę wynikłą z błędu w sztuce aptekarskiej jedynie do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego w dniu wyrządzenia szkody[16]. Jego pracodawca ponosi za to odpowiedzialność w pełnej wysokości.
Kwestia winy jako jedna z bardziej złożonych w prawie cywilnym musi być rozpatrywana kazuistycznie. Przykładowo wytworzenie leku, który wyrządzi szkodę, zgodnie z receptą wystawioną przez lekarza zasadniczo zwalnia farmaceutę od odpowiedzialności cywilnej. Jeżeli jednakże błąd popełniony w recepcie jest dostrzegalny przy zachowaniu należytej staranności wynikającej z zasad wiedzy odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę może spoczywać na farmaceucie, który w takim przypadku powinien odmówić realizacji recepty lub skontaktować się z lekarzem, który ją wystawił[17].
Wreszcie wskazać należy na możliwość pociągnięcia farmaceuty, który popełnił błąd w sztuce do odpowiedzialności karnej.  Odpowiedzialność ta również uzależniona jest od winy, która jednak w ujęciu prawnokarnym rozumiana jest w sposób odmienny niż w prawie cywilnym. Należy bowiem zwrócić uwagę, iż na gruncie prawa cywilnego sam fakt naruszenia obowiązku staranności przesądza o zaistnieniu winy, zaś w prawie karnym okoliczność ta może jedynie przesądzić o bezprawności czynu, nie przesądzając jednak o winie sprawcy[18].
Na zakończenie trzeba podkreślić, iż niniejszy artykuł miał na celu jedynie zasygnalizowanie najważniejszych problemów związanych z błędem w sztuce aptekarskiej. Nie ulega wątpliwości, iż tak pojęcie błędu, jak i każdy z rodzajów odpowiedzialności z nim związanej wymaga oddzielnej, pogłębionej analizy.

Maciej Kiełbus, dr Jędrzej Bujny
Dr Krystian Ziemski & Partners
Kancelaria Prawna

fot. dreamstime.com