Coaching zdrowia jako metoda wspierania zdrowego stylu życia

Ostatnie dziesięciolecie XX wieku obfitowało w najróżniejsze debaty, sympozja i ruchy w nauce, zmierzające do włączenia coachingu w orbitę przedmiotów badania. Zaowocowało to uruchomieniem w 2000 roku pierwszego na świecie kierunku studiów z zakresu psychologii coachingu na Uniwersytecie w Sydney. W dwa lata później Australijskie Towarzystwo Psychologiczne utworzyło specjalną grupę badawczą poświęconą wyłącznie tej nowej dyscyplinie (Interest Group for Coaching Psychology). W roku 2004 stworzenie podobnej grupy zainicjowało Brytyjskie Towarzystwo Psychologiczne (Special Group for Coaching Psychology, SGCP).

REKLAMA

Jedną ze specjalności na kierunku Psychologia Coachingu w Sydney University jest właśnie coaching zdrowia (health coaching), realizowany w trzech głównych obszarach:

REKLAMA

• psychologia zdrowia (zdrowie w ujęciu biopsychospołecznym oraz analiza reakcji pacjentów na hospitalizację, stany chorobowe czy ból),
• modele zdrowego zachowania (zastosowanie interwencji kryzysowych w ramach modeli społeczno-poznawczych),
• ścieżki rozwoju coachingu zdrowia (nastawione na indywidualne poszukiwania przez studentów obszarów zainteresowania w ramach health coachingu) [1].

Coaching zdrowia – próba definicji

Źródła coachingu zdrowia sięgają początku lat dziewięćdziesiątych i wiążą się z metodami wspomagania osób uzależnionych, takimi jak terapia poznawczo-behawioralna, rozmowa motywująca czy program dwunastu kroków. Mimo krótkiej historii, coaching zdrowia doczekał się badań potwierdzających jego skuteczność – według Amy Strachman z University of California, znacznie bardziej profesjonalnych, aniżeli inne formy coachingu, ze względu na związki z naukami medycznymi [2].

Według brytyjskich badaczy z SGCP health coaching polega na edukacji, promocji i praktyce zdrowego stylu życia przy pomocy technik coachingowych w celu poprawy dobrostanu osoby i osiągnięcia przezeń zamierzonych celów [3]. Jeśliby więc uznać health coaching za formę promocji zdrowia, należy dokonać wyboru jednej z dwóch zasadniczych koncepcji terminologicznych. Ta forma coachingu wpisuje się bowiem w zdrowie rozumiane w sposób dynamiczny (proces), nie zaś jedynie jako stan braku choroby, co znalazło swój wyraz w konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia z 1946 roku oraz w Karcie Ottawskiej. Przyjęcie tego punktu widzenia implikuje obranie takiego modelu ludzkiego zdrowia, który byłby wystarczająco pojemny. Wydaje się, że propozycja E. Syrek oraz K. Borzuckiej-Sitkiewicz, by w ramach edukacji zdrowotnej rozumieć zdrowie wedle modelu społeczno-ekologicznego, jest nie tylko trafiona, ale stwarza także przestrzeń do zaistnienia health coachingu [4]. Takie podejście do zdrowia wpisuje się także w promowaną przez Kazimierza Dąbrowskiego koncepcję higieny psychicznej. Jak pisze autor: „Dynamiczność, czyli zdolność do rozwoju, byłaby więc podstawową – naszym zdaniem – właściwością zdrowia psychicznego” [5].

Simon Padgham – wieloletni popularyzator zdrowego stylu życia w Wielkiej Brytanii, porównuje wiele aspektów coachingu zdrowia z tradycyjnym podejściem spotykanym w brytyjskich szpitalach [6].

Tabela nr 1. Porównanie health coachingu z tradycyjną relacją pacjent-lekarz:

Badanie przeprowadzone w Niemczech na dużej grupie (ok. 10 tys. osób) narażonych na szczególne ryzyko hospitalizacji, udowodniły, że po półrocznej współpracy z coachem, zachorowalność zmalała o ponad 10%, co potwierdza argument o redukcji kosztów leczenia dzięki odpowiednio nakierowanej edukacji [7]. Najważniejszym zadaniem health coachingu jest bowiem rozbudzenie (i podtrzymanie) motywacji do zmian. Oczywiście, bez minimum zaangażowania ze strony coachee (tak nazywa się osoby korzystające z coachingu), nawet najlepszy coach nie jest w stanie dokonać niemożliwego, czasem jednak sam fakt rozpoczęcia współpracy, a więc podjęcia świadomej decyzji, stanowi właściwe potwierdzenie pragnienia zmian, których realizacja może okazać się godnym podjęcia wyzwaniem. Zadaniem coacha zdrowia jest więc nie tylko odpowiednia edukacja (najlepiej więc, gdyby miał wykształcenie medyczne lub związane z ochroną zdrowia), ale także wspieranie go na ścieżce rozwoju, motywowanie i stymulowanie do kroczenia naprzód.         

Zastosowanie i skuteczność

Według statystyk International Coach Federation (ICF), poprawa zdrowia i kondycji fizycznej, plasuje się mniej więcej pośrodku najważniejszych korzyści, płynących zdaniem klientów, z relacji coachingowej.

Tabela nr 2. Zestawienie procentowe korzyści płynących z coachingu według ICF:

Blisko 34% badanych uznało zdrowie za korzyść najważniejszą [8]. Co ciekawe okazało się ono ważniejsze od relacji ze współpracownikami, co w pewnym sensie odczarowuje wizerunek coachingu jako usługi stricte biznesowej. Wyniki tych badań są ważne dla coachingu zdrowia jeszcze z kilku powodów. Na szczycie klasyfikacji znalazło się bowiem zwiększenie samoświadomości (67,6%), na miejscu trzecim zaś bardziej zrównoważone życie (60,5%). Równie istotna jest także pozycja czwarta, a więc zmniejszenie poziomu stresu, w czym może pomóc zastosowanie treningów relaksacji, mindfulness czy aparatury EEG biofeedback.

Warto zwrócić również uwagę na cele poniżej polepszenia zdrowia, jak choćby zwiększenie energii (31,9%) i redukcja złych nawyków (25,7%). Wpisują się bowiem w idee heatlh coachingu, co nasuwa wniosek, że coaching zdrowia jako gałąź coachingu odpowiada na zapotrzebowanie społeczeńśtwa, a także może mieć rozległe zastosowanie w wielu sferach życia osobistego i zawodowego. Zdrowszy tryb życia, generujący więcej energii do codziennych obowiązków, to zarazem zwiększona efektywność w pracy, zapał i chęć działania. Zadowolenie z życia zawodowego w oczywisty sposób ogranicza niezadowolenie w sferze prywatnej (i na odwrót), przez co główne obszary ludzkiego funkcjonowania zyskują na efektywności.

Certyfikacja i kształcenie

Szkolenia i certyfikacja z zakresu coachingu zdrowia mogą budzić szereg wątpliwości. Czołową organizacją certyfikującą coachów zdrowia w Stanach Zjednoczonych jest National Society of Health Coaching (NSHC), założone i kierowane przez Melindę Huffman oraz Colleen Miller [9]. Przez lata założycielki zajmowały się zawodowo zdrowiem publicznym, kierując rozmaitymi placówkami. NSHC oferuje dwa rodzaje certyfikatów: 1) nadający tytuł coacha zdrowia (dla osób związanych ze służbą zdrowia) oraz 2) potwierdzający ukończenie kursu z zakresu coachingu zdrowia (dla zainteresowanych spoza branży). Procedura wygląda następująco: należy zamówić materiały przygotowujące, a następnie w ciągu 12 miesięcy zdać on-line przygotowany na ich podstawie test. Przygotowanie takie wydaje się jednak dość powierzchowne. Niekoordynowany kurs wysyłkowy dotyczący ludzkiego zdrowia może narazić sam health coaching na poważną krytykę – jako podejście, które z ludzkim zdrowiem igra, zamiast fachowo je wspierać.

Materiał, jaki kandydaci na certyfikowanych health-coachów muszą przyswoić, podzielono na jedenaście sekcji [10]. Dotyczą one takich zagadnień jak definicja coachingu zdrowia i jego miejsce w tradycyjnej opiece medycznej, etyka pracy coacha, style komunikacji, umiejętne słuchanie, style uczenia się, zdrowe zachowania, praca z ustalaniem celów, rozmowa motywująca, zarządzanie stresem, praktyka oparta na dowodach empirycznych czy też narzędzie pomiaru stosowane w praktyce coachingowej. 

Zapytałem Melindę Huffman o popularność health coachingu w Stanach Zjednoczonych oraz możliwe tej popularności przyczyny. Jak przekonywała głównym powodem takiego stanu rzeczy jest specyfika amerykańskiego systemu opieki zdrowotnej. W praktyce bowiem, taniej jest ludzi edukować, aniżeli leczyć. Argument ten wydaje się tym bardziej uzasadniony, jeśli wziąć pod uwagę w dużej mierze niepubliczny charakter świadczeń medycznych i wysokie koszty prywatnych ubezpieczeń. Amerykańska służba zdrowia to sfera licznych paradoksów. Choć pod względem innowacyjności i nakładów Stany Zjednoczone plasują się w światowej czołówce, to dostępność usług medycznych sytuuje je dopiero na piętnastym miejscu. Mimo że 85% obywateli USA ma zapewnioną opiekę zdrowotną, to aż 15% posiada niepełne ubezpieczenie zdrowotne (US Census Bureau). Wziąwszy pod uwagę te argumenty, a także fakt, że blisko połowa bankructw w Stanach Zjednoczonych wiąże się z wysokimi kosztami leczenia, należy uznać wszelkiego rodzaju formy promocji zdrowia i edukacji prozdrowotnej, w tym health coaching, nie tylko za istotne, ale wręcz pożądane [11].     

Obok NSHC równie popularną organizacją certyfikującą coachów zdrowia jest Instytut Wellness Doktora Searsa [12]. Realizacja sześciotygodniowego programu predestynuje do zdobycia certyfikatu w jednej z trzech możliwych dyscyplin:

• Family Coach (rola podobna do polskiego „asystenta rodziny”),
• Expecting and Nursing Mom Coach (adresowany przede wszystkim do położnych, pielęgniarek, personelu oddziałów neonatologii oraz osób sprawujących opiekę nad kobietami w ciąży),
• Adults and Senior Coach (edukacja zdrowotna osób dorosłych i starszych).

Podobnie jak w przypadku certyfikacji NHSC, ta proponowana przez Searsa sprawia wrażenie mało merytorycznej, a program – przez sam fakt jego zwięzłości – może co najwyżej zasygnalizować główne zagadnienia związane z promocją zdrowia i edukacją zdrowotną, nie zaś kompetentnie w tym zakresie kształcić.

Również uczelnie wyższe oferują szkolenia z zakresu coachingu zdrowia. Aby zdobyć certyfikat w Duke University, należy mieć za sobą co najmniej medyczne studia pierwszego stopnia (medycyna, pielęgniarstwo, fizjoterapia, psychoterapia, edukacja zdrowotna itp.). Kolejnym krokiem jest ukończenie podstawowego szkolenia (zajmuje około trzech miesięcy w systemie zaocznym), który uprawnia do rozpoczęcia kursu certyfikacyjnego (procedura dwustopniowa). Kurs składa się zarówno z części treningowej (sesje indywidualne i grupowe on-line), jak i własnej praktyki (konieczność udokumentowania stu godzin coachingu indywidualnego z co najmniej czterema klientami, a także zdania egzaminu pisemnego i ustnego).

Głównym obszarem zainteresowania polskich coachów zdrowia jest dietetyka oraz jej subdyscyplina – psychodietetyka. Między innymi z zakresu tej ostatniej można odbyć kilkustopniowe kursy kwalifikacyjne, oferowane przez prywatne firmy szkoleniowe [13]. Również uczelnie wyższe nie pozostają w tyle. Psychodietetyka to nowatorski kierunek studiów oferowanych przez Szkołę Wyższą Psychologii Społecznej w Warszawie [14] oraz Wyższą Szkołę Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi [15]. Studia proponowane przez SWPS mają profil podyplomowy, trwają dwa semestry (216 godzin), w czasie których słuchacze poznają zagadnienia wchodzące w skład bloków: 1) dietetycznego – medycznego oraz 2) psychologicznego. Z kolei trzyletnie studia licencjackie na kierunku dietetyka o specjalności psychodietetyka w Wyższej Szkole Biznesu i Nauk o Zdrowiu umożliwiają, jak czytamy w biuletynie informacyjnym: „całościowe spojrzenie na przyczyny zaburzeń odżywiania i chorób związanych z niewłaściwym odżywianiem (m.in. otyłości, anoreksji, bulimii, cukrzycy, miażdżycy, niedokrwiennej choroby serca)” [16].

Trzeba jednoznacznie wskazać, że spośród organizacji przygotowujących do wykonywania zawodu coacha zdrowia, najbardziej profesjonalne podejście prezentują uczelnie – stawiając choćby za wymóg ukończenie studiów medycznych lub z medycyną związanych. Trudno bowiem wyobrazić sobie, aby osoba niemająca profesjonalnego związku z obszarem ochrony i wspierania ludzkiego zdrowia – po zaledwie kilkutygodniowym kursie miała zajmować się nim zawodowo. Byłoby to wątpliwe z punktu widzenia etyki i nauki jednocześnie, a także mogłoby narazić na szwank wciąż krystalizującą się reputację coachingu jako takiego.

Osadzenie praktyki wspierania zdrowia człowieka poprzez promowanie zdrowego stylu życia z odżywianiem na czele – przez wykształconych dietetyków włączających do swej oferty coaching nie wydaje się niewłaściwym. Przygotowanie akademickie powinno bowiem być nieodzowną częścią zajmowania się tą profesją.

Coaching zdrowia a inne formy wsparcia

Zarówno w Polsce, jak i w krajach zachodnich, spotkać można mariaż coachingu z praktyką mindfulness oraz innego rodzaju treningami psychologicznymi, co niekiedy określa się mianem coachingu zdrowia. Mindfulness, czyli Redukcja Stresu Oparta na Uważności (Mindfulness Based Stress Reduction) to dzieło Jona Kabat-Zinna, który zdobywał stopnie zaawansowania w medytacji pod opieką czołowych przedstawicieli buddyzmu zen na Zachodzie. Dzięki tej inspiracji opracował własną technikę, niemającą związków z jakimikolwiek praktykami kultowymi, dzięki czemu zyskała ogromną popularność w społeczeństwach coraz bardziej zlaicyzowanych [17].

Kanadyjski badacz, Scott Bishop, zajmujący się naukowo Mindfulness, za kluczowe komponenty tej techniki uznał rozbudzanie w sobie szeroko rozumianej świadomości: ciała, wykonywanej czynności (jednej na raz), dyscyplinowanie umysłu, celebrowanie chwili obecnej. Drugą składową, o jakiej mówi Bishop, jest zanurzenie w teraźniejszość z postawą pełną akceptacji i otwartości na doświadczenia [18].

Od ponad 15 lat na ponad dwudziestu amerykańskich uniwersytetach przeprowadzano wnikliwe badania mózgu osób praktykujących medytację. Uczeni zdołali zidentyfikować rejony, które u osób regularnie medytujących cechowały się szczególną aktywnością. Zaliczały się do nich: drugorzędowa kora somatosensoryczna (integrująca wrażenia cielesne z informacjami zmysłowymi), kora wyspy (istotna w odczuwaniu empatii), środkowa kora przedczołowa (procesy myślowe i pamięciowe), a także bruzda skroniowa górna oraz pogranicze płata ciemieniowego i skroniowego, odpowiadające za świadome odczuwanie przestrzennej jedności ciała i umysłu [19]. Zaburzenia funkcjonowania tego ostatniego rejonu mogą prowadzić w konsekwencji do odczuwania stanu znajdowania się poza własnym ciałem (out of body experience). Obszar ten identyfikuje się również jako istotny w kontekście tzw. teorii umysłu, czyli zdolności przewidywaniami cudzych myśli i odczuć.

Za niezwykle ważne wypada uznać jeszcze jedno odkrycie zespołu z Uniwersytetu Wisconsin Madison zajmującego się problematyką medytacji. Okazało się bowiem, że regularna praktyka zmienia aktywność genów odpowiedzialnych za stany zapalne, wpływając tym samym dodatnio na odporność organizmu. Ekspresja wspomnianych genów pobudza aktywność innych –  odpowiadających za regenerację organizmu po doświadczeniach wywołujących ostry stres. Niższa aktywność pierwszych genów skutkuje mniejszą aktywnością tych drugich. A zatem reakcje zapalne występują rzadziej u osób medytujących aniżeli tych z grupy kontrolnej.

Poza Mindfulness często z coachingiem zdrowia występuje pojęcie wellness oraz well-being. To pierwsze – mówiąc najprościej – wiąże się przede wszystkim z zachowaniem optymalnego poziomu zdrowia, to drugie zaś dotyczy całościowo odczuwanego zadowolenia (dobrostanu) z obecnej sytuacji życiowej, w zakres której oczywiście wchodzi także zdrowie. Wszystko to wpisuje się w koncepcję zdrowia według Konstytucji WHO z 1948 roku, zgodnie z którą zdrowie to nie tylko brak choroby, ale kompleksowe optimum zdrowia fizycznego, psychicznego i funkcjonowania w otoczeniu społecznym.

W 2009 roku Międzynarodowa Rada Pielęgniarek opublikowała niezwykle interesującą pracę autorstwa Gail Donner i Mary M. Wheeler – pod tytułem Coaching w pielęgniarstwie: Wprowadzenie [20]. Z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego książka w wersji elektronicznej w ramach bezpłatnego dostępu ukazała się także w języku polskim. Odnajdujemy w niej między innymi definicję coachingu zdrowotnego. Jest to według autorek „strategia użyteczna dla pielęgniarek, które chcą pomóc pacjentom osiągnąć ich cele zdrowotne. Pacjenci coraz częściej chcą brać odpowiedzialność za własne zdrowie i przyszłość, a coaching zdrowotny umożliwia pielęgniarkom prowadzenie z nimi odpowiednich rozmów w tej sprawie, jako formy opieki zorientowanej na pacjenta. Obecnie niewiele jeszcze mamy przykładów coachingu zdrowotnego opisanych w literaturze. Podejście to wydaje się jednak doskonale pasować do relacji pielęgniarka-pacjent, w której pacjenci wypowiadają swoje potrzeby, a pielęgniarka-trener zadaje pytania, pomagające im iść na przód. To kolejna obiecująca forma rozwoju praktyki pielęgniarskiej” [21]. Oczywiście trzeba dodać, że owo zadawanie pytań musi stanowić dopełnienie głównej praktyki, mogąc stanowić bardzo istotną jej część. Efektywna komunikacja z pacjentem, zawierająca w sobie czytelną troskę o jego dobro, może okazać się czynnikiem wspomagającym proces leczenia.

Poza wskazówkami dotyczącymi efektywnego porozumiewania się, w tym sztuki zadawania pytań otwartych, niesugerujących (np. „Co chciałbyś zrobić?” zamiast „Czy coś zrobisz?”), we wspomnianej książce znajdziemy także skrótowo, lecz merytorycznie, opisane techniki opracowywania i realizacji celów. Jest to ważne nie tylko z punktu widzenia skutecznej współpracy z pacjentem, ale również w kontekście rozwoju zawodowego pielęgniarki, któremu poświęcono ostatnią część publikacji. Mowa tu o identyfikacji i rozwoju swoich silnych stron, zainteresowań i pożądanych kompetencji, o możliwie całościowym spojrzeniu na swoją ścieżkę zawodową z wyznaczeniem punktów, do których dana osoba chciałaby dotrzeć oraz o sposobach przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu, na które szczególnie narażone są osoby pracujące w zawodach związanych z pomaganiem innym ludziom.

W połowie lat 70. XX wieku narodziła się idea opieki farmaceutycznej – będąca próbą przywrócenia należnego farmaceutom statusu ekspertów współuczestniczących w procesie leczenia pacjenta, nie zaś jedynie sprzedawców leków. Rola takiego opiekuna wymaga nie tylko gruntownej wiedzy farmaceutycznej, ale również szerokich kompetencji interpersonalnych, czego owocem staje się skuteczna promocja i edukacja zdrowotna. W sposób naturalny rozmowa z pacjentem musi opierać się na szeregu pytań pozwalających z jednej strony uzyskać możliwie szeroki ogląd sytuacji, z drugiej zaś mogących skłonić pacjenta do refleksji nad osobistą troską o własne zdrowie. Nie ma wątpliwości, że tego rodzaju pomoc zawiera w sobie elementy coachingu – poza fachowymi poradami, pacjent otrzymuje bowiem wsparcie psychologiczne (czysto ludzkie), a możliwość odbycia cyklu spotkań staje się także ważnym czynnikiem motywującym do podejmowania wysiłków na rzecz powrotu do zdrowia.

Podsumowanie i perspektywy

Coaching zdrowia może odegrać istotną rolę w procesie przeorientowania utrwalanego przez lata modelu ochrony zdrowia w myśl postanowień nie nowej przecież Karty Ottawskiej. Przyjęcie koncepcji edukowania zamiast leczenia może przynieść nie tylko wymierne korzyści społeczne, ale również ekonomiczne. Jedną z możliwych perspektyw rozwoju health coachingu jest psychoneuroimmunologia, dziedzina pogranicza specjalności medycznych i psychologicznych. Obszarem, w którym jej zastosowanie wydaje się szczególnie uzasadnione, jest tzw. zarządzanie stresem (stress management), w którym od kilku lat skutecznym narzędziem bywa biofeedback (EEG, EKG, EMG).

Coaching zdrowia może mieć szerokie zastosowanie nie tylko w edukowaniu, ale również wspieraniu procesu wychodzenia z chorób przewlekłych, czego skuteczność została w ostatnich latach potwierdzona badaniami (Shippee-Rice, Fetzer, Long, 2012; Lubkin, Larsen, 2013) [22]. Jednak bez należnego przysposobienia i fachowej wiedzy, takie wsparcie może okazać się jedynie mało skutecznym błądzeniem.

Jak w przypadku każdej dziedziny pomocowej, istnieje niebezpieczeństwo, że coachingiem zdrowia zajmą się osoby do tego niepredestynowane, hochsztaplerzy czy znachorzy. Dlatego tak ważna jest rzetelna edukacja również w zakresie możliwości doskonalenia zdrowia, a więc dostępnych metod, ich podstaw empirycznych i rekomendacji stosownych organów.

Dokonanie swoistej polaryzacji branżowo-pojęciowej jest wyzwaniem, przed którym już dziś staje rynek coachingu. Określenie fundamentalnych standardów jako propozycji (a nie dyrektywy prawnej) wydaje się drogą słuszną, która przy kooperacji szkolnictwa ustawicznego i wyższego, może w niedalekiej przyszłości uczynić coaching i jego odmiany bardziej przejrzystymi (a w przypadku zdrowia – bezpieczniejszymi) dla potencjalnych klientów.

dr n. o zdr. Adam Zemełka

Piśmiennictwo:

[1] http://sydney.edu.au/science/psychology/future_students/health/index.shtml#5010 (emisja: 13.01.2018)

[2] Strachman A., Close Relationships, [w:] S.J. Lopez (red.), The Encyclopedia of Positive Psychology, Massachusetts 2009

[3] Palmer S., Tubss I., Whybrow A., Health coaching to facilitate the promotion of healthy behaviour and achievement of health-related goals, [w:]  „International Journal of Health Promotion & Education”, Volume 41, Nr 3(2011), s. 91–93.

[4] Syrek E., Borzucka-Sitkiewicz K., Edukacja zdrowotna, Warszawa 2009

[5] Dąbrowski K., Higiena psychiczna, Warszawa 1962

[6] http://www.positivehealth.com/article/health-andlife-coaching/health-coaching-creating-and-sustaining-lasting-change-in-patient-health (emisja: 10.04.2018)

[7] Alexander L., How to Incorporate Wellness Coaching into Your Therapeutic Practice, London 2011

[8] http://forlifecoach.com/coaching-wins-statistics-from-icf/

[9] http://www.nshcoa.com/site/ (emisja: 12.04.2018)

[10] http://www.nshcoa.com/site/content.php (emisja:12.04.2018)

[11] Rakel D.P., Faass N., Complementary Medicine in Clinical Practice, Massachusetts 2006

[12] http://www.drsearswellnessinstitute.org/coaches/health-coach/ (emisja 13.04.2018)

[13] http://www.acefitness.org/aboutace/accreditation.aspx (emisja: 11.03.2018)

[14] http://www.mastercoach.pl/psychodietetyka.html (emisja: 15.4.2018)

[15] http://www.podyplomowe.pl/studia-podyplomowe-warszawa/psychodietetyka (emisja: 15.01.2013)

[16] http://www.medyk.edu.pl/pl/oferta_edukacyjna/dietetyka/  (emisja: 15.04.2018)

[17] [19] Zemełka A., Wyplatając sieć. Wpływ medytacji na kondycję mózgu, [w:] „Slow”, Nr 10(2017), ss. 19-24.

[18] Bishop S. 2004,  http://www.wisebrain.org/papers/DefiningMindfulness.pdf

[20] [21] G. Donner, M. M. Wheeler, Coaching w pielęgniarstwie: Wprowadzenie, Warszawa 2009

[22] Shippee-Rice R.V., Fetzer S., Long J.V. (2012), Gerioperative Nursing Care: Principles and Practices of Surgical Care of the Older Adult, Springer Publishing Company, New York