W stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości 1918 – 2018. Patriotyczne tradycje łódzkich aptekarzy

Stulecie odzyskania niepodległości to szczególna rocznica, którą obchodzili farmaceuci w całym kraju. Rocznica ta skłoniła również autorkę artykułu do re­fleksji nad przeszłością aptekarstwa w rodzinnej Łodzi – do przywrócenia pamięci o tych aptekarzach, którzy troszcząc się o swoich pacjentów i własne środowisko zawodowe dbali równocześnie o dobro miasta w którym żyli i pracowali, a przede wszystkim – o dobro ojczyzny.

Niektórzy z nich brali udział w zmaganiach o god­ność i suwerenność Polski w okresie niewoli narodowej. Inni walczyli o jej wol­ność podczas I wojny światowej, a po odzyskaniu niepodległości poprzez swoją rzetelną pracę zawodową oraz działalność społeczną i polityczną uczestniczyli w wielkim dziele odbudowy państwa polskiego.

REKLAMA

Wielu łódzkich aptekarzy podejmo­wało walkę z wrogiem w czasie II wojny światowej. Różne były formy tej walki, ale cel jeden – wolność Polski i przetrwanie narodu w trudnych latach okupacji hitlerowskiej. Niektóre ze wspomnianych postaci weszły do historii farmacji, zna­lazły swoje miejsce w historii Łodzi, a niekiedy też w historii Polski.

REKLAMA

Należał do nich Maksymilian Leinweber (1814 – 1885), łódzki aptekarz o wyjątkowo wysokich kwalifikacjach zawodowych, które uzyskał w dwóch uniwer­sytetach: w Berlinie i Dorpacie oraz w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Pe­tersburgu. Wśród miejscowej ludności był znany i uznany jako społecznik i pa­triota. Poza pracą we własnej aptece nauczał chemii i fizyki w łódzkiej szkole re­alnej. Był też „lustratorem” aptek w pobliskich miejscowościach, m.in. w Aleksan­drowie i Zgierzu. Działał w Radzie Szczegółowej Opiekuńczej szpitala św. Alek­sandra w Łodzi, sprawując pieczę nad jego funduszami, działalnością, zaopatrze­niem w leki i żywność. W 1861 roku wszedł w skład łódzkiej rady miejskiej, jako przedstawiciel patriotycznej inteligencji. Pełnił funkcję sekretarza rady; czuwał nad bezpieczeństwem, porządkiem i czystością w mieście. Przewodniczył też radzie łódzkich kas oszczędności. Po wybuchu postania styczniowego został zmuszony przez władze carskie do rezygnacji z funkcji radnego i z udziału w innych pracach społecznych, jako osoba podejrzana o działalność w organizacji powstańczej. Po żmudnym śledztwie, aptekarza oskarżono o to, że przed wybuchem powstania przy­gotowywał w swojej aptece drażniące substancje chemiczne. Były one rozlewane w teatrze miejskim podczas galowych przedstawień, kiedy na widowni przebywali wysocy urzędnicy carscy.

Do łódzkich działaczy niepodległościowych z okresu niewoli narodowej zali­czany jest Marceli Kuźnicki (1831 – 1879), właściciel apteki w osadzie fabrycznej „Łódka”. Aptekarz ten był aktywnym członkiem tajnej organizacji spiskowej, przy­gotowującej na terenie Łodzi narodowy zryw zbrojny 1863 roku. Przed wybuchem po­wstania propagował jego idee wśród miejscowej ludności, uczestniczył w patrio­tycznych manifestacjach ulicznych. W czasie starć zbrojnych dostarczał leki i ma­teriały opatrunkowe rannym, a jego apteka była miejscem schronienia dla ukrywa­jących się powstańców. Według ustaleń łódzkich historyków, Marceli Kuźnicki pełnił przez krótki czas ważną funkcję powstańczego naczelnika miasta. Był też generalnym poborcą podatku, tzw. ofiary narodowej na uzbrojenie, ekwipunek, leki i szkolenie kadr wojskowych. Po upadku powstania przez wiele lat pozostawał pod obserwację żandarmerii carskiej.

W tym samym czasie działalność polityczną prowadził aptekarz Roman Sten­zel, pracownik apteki Marcelego Kuźnickiego. Podobnie jak jego pracodawca, ak­tywnie uczestniczył w polskim ruchu narodowym. Z narażeniem życia pomagał od­działom powstańczym. W 1864 roku został skazany przez carski sąd wojenny na po­zbawienie wszelkich praw obywatelskich i zesłany na Sybir.

W 1985 roku do grona łódzkich aptekarzy-społeczników dołączył Bronisław Głuchowski (1862 – 1934), asesor farmacji z Piotrkowa Trybunalskiego, który otrzymał koncesję na założenie własnej apteki w dynamicznie rozwijającej się me­tropolii przemysłowej. Aptekarz ten znany był z wielu ważnych inicjatyw na rzecz łódzkiej i polskiej farmacji. Wielokrotnie występował w sprawie rozwoju polskiego przemysłu farmaceutycznego, dowodząc konieczności uniezależnienia się od ob­cego kapitału i konkurencji leków importowanych. Był orędownikiem rozwoju far­macji naukowej i podniesienia poziomu wykształcenia polskich aptekarzy. W 1912 roku zorganizował w Łodzi Pierwszy Zjazd Aptekarzy Królestwa Polskiego, który był wydarzeniem wyjątkowym nie tylko w Królestwie Polskim, ale też w pozostałych zaborach. Świadczył o wysokim poziomie łódzkiego aptekarstwa, o jego aspira­cjach w trudnych latach niewoli narodowej.

Bronisław Głuchowski wyróżniał się wzorową postawą obywatelską i gorącym patriotyzmem. Od wczesnej młodości był związany z polskimi organizacjami walczącymi o utrzymanie tożsamości narodo­wej. Po przybyciu do Łodzi przyłączył się do miejscowego ruchu niepodległościo­wego. Jego mieszkanie było miejscem zakonspirowanych zebrań politycznych i punktem kolportażu pism patriotycznych. Zarówno osoby prześladowane, jak i w inny sposób pokrzywdzone przez los mogły liczyć na jego pomoc i finansowe wsparcie.

W 1907 roku podczas lokautu łódzkich przemysłowców, który objął wszyst­kie duże fabryki, aktywnie działał w Komitecie Pomocy Robotnikom, utworzonym przez postępową inteligencję. Prowadził pertraktacje z przemysłowcami i organi­zował wiece porozumiewawcze, doprowadzając do wznowienia pracy w fabrykach. Jako żarliwy obrońca polskości, przyczyniał się do rozwoju narodowej kultury i oświaty. Również w tej działalności został zapamiętany jako dobry organizator i hojny darczyńca. W 1911 roku był jednym z organizatorów pierwszej placówki muze­alnej w Łodzi – Muzeum Nauki i Sztuki, a następnie został jego wiceprezesem i kustoszem działu archeologicznego. Systematycznie wzbogacał zbiory muzeum, przeznaczając na to własne środki finansowe. Wspomagał też ogólnopolskie wyda­rzenia patriotyczne, takie jak: obchody 25-cio lecia pracy literackiej Henryka Sien­kiewicza (1900), budowa pomnika Józefa Poniatowskiego w Krakowie (1912) czy od­nowienie zamku na Wawelu (1928). Był zapalonym kolekcjonerem; posiadał uni­kalny zbiór numizmatów i obrazów o tematyce historyczno-patriotycznej. Pozo­stawił liczne legaty dla polskich muzeów, bibliotek i archiwów.

Ożywioną działal­ność społeczną i polityczną prowadził w czasie I wojny światowej. Bliskie były mu idee Józefa Piłsudskiego i Legionów Polskich, tak więc w miarę swoich możliwości pomagał legionistom. W 1915 roku wziął udział w zorganizowaniu łódzkiego Komi­tetu Milicji Obywatelskiej, a w nim Sekcji Farmaceutycznej. Jej zadaniem było czuwanie nad zaopatrzeniem łodzian w leki w warunkach toczącej się wojny, a przede wszystkim ich ochrona przed rekwizycjami okupanta. W „burzliwych” cza­sach wielkich przemian społecznych i wydarzeń politycznych uczestniczył w two­rzeniu polskiego szkolnictwa. Był aktywnym członkiem Polskiej Macierzy Szkol­nej, a w 1915 roku po reaktywowaniu w Łodzi pierwszego gimnazjum filologicznego, już z polskim językiem wykładowym, wszedł w skład jego rady opiekuńczej.

Wnuk aptekarza, Krzysztof Głuchowski napisał w rodzinnej kronice – „(…) Tak przeminęła wojna światowa, powstała niepodległa Polska i dziadek (Bronisław) zawsze pozo­stał jej prawym obywatelem. W roku 20–tym w chwilach ciężkich dla kraju nale­żał do tych, którzy pierwsi ruszyli wspomagać walczącą armię pracą swoją i mie­niem”.

Do ostatnich dni swojego życia pomagał instytucjom i organizacjom spo­łecznym, powstającym w wolnej Polsce. Najważniejsze dla niego wartości – miłość do ojczyzny i gotowość pracy dla jej dobra, a także tradycje aptekarskie przekazał młodszemu pokoleniu – swoim dzieciom.

Wanda Głuchowska w czasie II wojny światowej walczyła w jednym z od­działów dywersyjnych Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. Brała udział w akcjach sabotażowo-dywersyjnych, takich jak wysadzanie torów kolejowych i transportów niemieckich. W akcji odwetowej „Wilanów” we wrześniu 1943 roku zo­stała ciężko ranna i przez kilka miesięcy przebywała w Szpitalu Ujazdowskim. Ze względu na poważny uszczerbek na zdrowiu nie brała już czynnego udziału w wal­kach swojego oddziału, ale w czasie powstania warszawskiego jej apteka stanowiła punkt kontaktowy i sanitarny Armii Krajowej. Pod koniec wojny Wanda Głuchow­ska była jedną z łączniczek generała Leopolda Okulickiego ps. „Niedźwiadek”.

W ruchu oporu uczestniczył podczas powstania warszawskiego syn Bronisława Głuchowskiego – Włodzimierz. Był aptekarzem w punkcie sanitarno-opatrunko­wym zgrupowania „Żywiciel” Warszawskiego Okręgu AK na Żoliborzu. Prowadził aptekę szpitala powstańczego w Forcie Sokolnickiego; zaopatrywał w leki i opa­trunki rannych i chorych powstańców ewakuowanych poza Warszawę.

Z łódzkim środowiskiem aptekarskim związany był wybitny działacz spo­łeczny, polityk i mąż stanu Leopold Skulski (1877 – 1939/40). Do Łodzi przybył w 1907 roku po uprzednim ukończeniu studiów farmaceutycznych w Cesarskim Uniwer­sytecie Warszawskim i studiów chemicznych w Karlsruhe w Niemczech. Począt­kowo dzierżawił jedną z miejscowych aptek, a następnie prowadził własną aptekę i fabrykę krochmalu. Przez kilka lat działał w Łódzkim Stowarzyszeniu Aptekarzy, ale najbardziej pasjonowała go polityka. Był jednym z twórców i aktywnym działa­czem łódzkiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” – narodowej organizacji młodzieżowej o charakterze  sportowo-paramilitarnym.

W 1915 roku współtworzył w Łodzi tajne ugrupowanie polityczne pod nazwą Zjednoczenie Narodowe, a następnie stanął na jego czele. Działał również w Lidze Narodowej. W 1917 roku w pierwszych wybo­rach samorządowych w Łodzi został radnym i II burmistrzem, a po sześciu miesią­cach objął funkcję I burmistrza. Żywo interesował się warunkami życia i pracy ło­dzian, m.in. domagał się uregulowaniu płac urzędników, zwiększania zarobków na­uczycieli i robotników.

Jako pierwszy rozpoczął przygotowanie Łodzi na nadejście wolnej Polski: polecił usunięcie niemieckich napisów z miejskiej pieczęci, był ini­cjatorem lokalnych uroczystości o treści patriotycznej. Odegrał też ważną rolę w przejmowaniu władzy w mieście od Niemców 11 i 12 listopada 1918 roku. Już wów­czas okazał się bardzo dobrym negocjatorem i dyplomatą. W wyborach do Sejmu w 1919 roku Leopold Skulski zdobył mandat posła z listy Związku Ludowo-Narodo­wego. W tym samym roku, po złożeniu dymisji przez Ignacego Paderewskiego, przyjął misję utworzenia rządu i stanął na jego czele. Gabinet Leopolda Skulskiego pracował w niełatwych czasach wojny polsko-bolszewickiej i zarazem scalania państwa po okresie zaborów. Był jednym z najbardziej pracowitych gabinetów w okresie międzywojennym, zyskując tym uznanie współczesnych.

Funkcjonował jed­nak krótko, bo zaledwie sześć miesięcy. W następnym rzędzie, sformowanym w 1920 roku przez Wincentego Witosa, Leopold Skulski uzyskał tekę ministra spraw wewnętrznych i wszedł w skład Rady Obrony Państwa. Rok później zniechęcony niesprzyjającymi okolicznościami, m.in. rozłamem w jego partii – Narodowym Zjednoczeniu Ludowym podjął decyzję o ustąpieniu z urzędu.

Po zakończeniu ka­riery w wielkiej polityce udzielał się w życiu gospodarczym kraju. Zasiadał w ra­dach nadzorczych kilku banków, działał w zarządach paru spółek gospodarczych. W 1923 roku był jednym z organizatorów firmy Polskie Radio, w której przez 13 lat (do 1936 roku) pełnił funkcję prezesa rady nadzorczej. W 1939 roku po kampanii wrze­śniowej został aresztowany przez NKWD i wywieziony do Brześcia nad Bugiem. Zmarł lub został zamordowany w nieustalonych dotąd okolicznościach.

W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości w tworzeniu polskiej ad­ministracji samorządowej w Łodzi uczestniczyło dwóch miejscowych aptekarzy. I tak, w wyborach do rady miejskiej w 1919 roku mandat radnego uzyskał Józef Narcyz Pogonowski (1874 – 1949), prowizor farmacji i właściciel apteki homeopatycznej. W samorządzie zajmował się gospodarką komunalną; brał udział w pracach Rady Nadzorczej Gazowni Miejskiej oraz Komisji ds. Zaprowadzania Kanalizacji i Wo­dociągów. W 1923 roku został wiceprezydentem Łodzi. Urząd ten pełnił pięć miesięcy do kolejnych wyborów, a w radzie miejskiej pozostał do 1937 roku pracując w kilku komisjach i komitetach podlegających magistratowi. Był członkiem Komitetu Roz­budowy Łodzi, reprezentował magistrat w zarządzie Łódzkiego Towarzystwa Elek­trycznego. Poza pracą samorządową aktywnie działał w Towarzystwie Kredytowym m. Łodzi, którego zadaniem było ułatwianie łódzkim przemysłowcom i handlow­com pozyskiwanie środków na nowe inwestycje. W 1928 roku został prezesem tego Towarzystwa. Miał też inne zainteresowania, na przykład publicystyczne. Pod pseudonimem Narcyz Ogończyk ogłosił pracę pt. „Stosunki etnograficzne na Litwie”; pod pseu­donimem Marcin Wrona – „Mariawici w Polsce”; pod własnym nazwiskiem – „Ostatni Mohikanie pomorscy”, „Polacy Unici w Galicji” i inne.

W 1923 roku wybory do łódzkiego samorządu przyniosły sukces Wiktorowi Groszkowskiemu (1867 – 1936), właścicielowi apteki i wytwórni wód mineralnych. Początkowo pełnił on funkcję radnego, a w latach 1923 – 1927 był wiceprezyden­tem Łodzi. W czasie swojej kadencji przyczynił się do rozpoczęcia budowy miej­skich kanalizacji, wybudowania kilku szkół, otwarcia pierwszych miejskich przed­szkoli i zakładu rentgenowskiego. Zapoczątkował budowę teatru miejskiego, roz­propagował ideę budowy pomnika Tadeusza Kościuszki i ufundowania Nagrody Literackiej m. Łodzi. W życiu politycznym związany był z łódzkim Stowarzysze­niem Robotników Chrześcijańskich, którego był współtwórcą, następnie wicepreze­sem, a od 1919 roku – prezesem.

Niesienie pomocy najbiedniejszym to osobny, bardzo ważny rozdział w życiu Wiktora Groszkowskiego. Już przed wybuchem I wojny światowej był aktywnym członkiem Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynno­ści, które opierało swoją działalność na ofiarności zamożniejszych łodzian. Działał w Komitecie Kolonii Letnich dla Biednych i Chorych Dzieci i w Komitecie Opieki Szkolnej. Wspomagał finansowo Towarzystwo „Kropla Mleka” w Łodzi, które ota­czało opieką noworodki, niemowlęta, małe dzieci i ich matki. Po wybuchu I wojny światowej zmierzył się z nowymi wyzwaniami. Po ewakuacji carskich władz admi­nistracyjnych w 1914 roku zaangażował się w działalność Głównego Komitetu Oby­watelskiego, który zastępował władze miejskie przez niespełna rok, to jest do czasu wkroczenia do Łodzi wojsk niemieckich. Pracował w Sekcji Zaprowiantowania Miasta, skupując żywność w pobliskich miejscowościach i dowożąc ją do okupo­wanej Łodzi. Działał w Komitecie Opałowym, który przydzielał ten deficytowy wówczas towar instytucjom i rodzinom łódzkim. Niezwykle ważna była jego dzia­łalność w Komitecie Obywatelskim Niesienia Pomocy Biednym. Ubodzy dostawali paczki żywnościowe i opał, mogli korzystać z pożyczek gotówkowych. Włączył się również w działalność Komitetu Tanich i Bezpłatnych Kuchni, organizując ciepłe posiłki dla najuboższych w różnych dzielnicach miasta. W 1915 roku za odmowę przyjęcia mandatu Radnego miasta Łodzi z nominacji okupacyjnych władz niemieckich, został osadzony na pół roku w obozie jenieckim w Beniaminowie koło Nieporętu.

Po odzyskaniu niepodległości, podobnie jak w czasie zaborów i „Wielkiej Wojny”, Wiktor Groszkowski aktywnie uczestniczył w życiu Łodzi i jej mieszkańców; pro­wadził ożywioną działalność społeczną i polityczną; brał udział w przedsięwzię­ciach kulturalnych. Jego działalność, oparta na nauce Kościoła, została nagrodzona przez stolicę apostolską. W 1923 roku otrzymał krzyż papieski „Pro Ecclesia et Ponti­fice” (Dla Kościoła i Pa­pieża). Doceniono również patriotyczny opór aptekarza w czasie wojny; w 1932 roku Związek b. Uczestników Powstań Narodowych RP nadał mu odznakę powstańczą za działalność niepodległościową.

W czasie II wojny światowej wielkim heroizmem wyróżniła się Maria Eugenia Jasińska (1906 – 1943) – łodzianka z „dziada pradziada”, pomocnik aptekarski, przedwojenna harcerka oraz żołnierz Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. Dzięki kontaktom nawiązanym za pośrednictwem niemieckich pacjentów apteki w której pracowała, docierała do hi­tlerowskiego urzędu pracy, ratując wielu Polaków przed wywiezieniem na przymu­sowe roboty do Niemiec. Na nocnych dyżurach w aptece sporządzała fałszywe do­kumenty dla osób zagrożonych przez okupanta, m.in. oficerów ukrywających się przed deportacją do obozów jenieckich. Przygotowywała paczki z lekami i żywno­ścią, a następnie dostarczała je do obozów jenieckich i koncentracyjnych, najczę­ściej do Dachau i obozu przejściowego dla księży w Konstantynowie Łódzkim. Wspomagała ludność żydowską, zamkniętą w łódzkim getcie. Jako łączniczka Ar­mii Krajowej wielokrotnie przeprowadzała uciekinierów przez tak zwaną zieloną granicę między III Rzeszą i Generalną Gubernią. Za udział w akcji mającej na celu przerzut przez granicę trzech angielskich oficerów – lotników, zbiegłych z obozu jeniec­kiego w Poznaniu, została w 1942 roku aresztowana przez gestapo. Przetrzymywano ją kolejno w kilku więzieniach, poddając długotrwałym przesłuchaniom i torturom, mającym na celu zdobycie informacji na temat innych uczestników akcji oraz na­zwisk członków Armii Krajowej. Nie wydała nikogo. Hitlerowscy funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwości mówili że „jest to nadzwyczajnie zatwardziała Polka”, a współwięźniarki określały ją jako męczennicę.

W 1943 roku niemiecki sąd w Łodzi skazał ją na karę śmierci przez powieszenie. Egzekucji dokonano w tym samym roku. Maria Eugenia Jasińska została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Walecznych i Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, a naczelne dowództwo brytyjskich sił powietrznych przekazało jej rodzinie dyplom uznania i podziękowanie za pomoc udzieloną żołnierzom Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. O Marii Eugenii Jasińskiej pamiętają harcerze, farmaceuci i mieszkańcy Łodzi. Dwie łódzkie drużyny harcer­skie noszą jej imię, a na froncie apteki w której pracowała w czasie okupacji wid­nieje tablica upamiętniająca bohaterską aptekarkę. W dniu 14 listopada 2018 roku Rada Miejska w łodzi jednogłośnie przyjęła uchwałę o nadanie jednemu z rond komunikacyjnych imienia Marii Eugenii Jasińskiej.

dr n. farm. Katarzyna Hanisz

Piśmiennictwo:

1. Katarzyna Hanisz, Wojciech Ślusarczyk: Apteki i aptekarstwo łódzkie. Apteka przy placu Wolności w Łodzi. „Bez Recepty” Magazyn Partnerów PGF,  Łódź 2011.
2. Jakub Kossowski: Farmaceuci w powstaniu 1863 r., „Aptekarz Polski”, Pismo Naczelnej Izby Aptekarskiej, nr 80 (58e) kwiecień 2013.
3. Katarzyna Hanisz: Początki aptekarstwa w łodzi, cz. I „Bez Recepty” Magazyn Partnerów PGF nr 6 (15), czerwiec 2001.
4. Alina Barszczewska – Krupa, Paweł Samuś: Życie polityczno – społeczne. Mię­dzy powstaniami (w:) Łódź, dzieje miasta, T. I, Warszawa – Łódź 1988.
5. Robert Rembieliński: Zarys historyczny powstania i rozwoju aptek łódzkich. Warszawa 1934.
6. Mendel Balberyszski: Siedemdziesiąt pięć lat dziejów aptekarstwa w Łodzi 1808 – 1883. Warszawa 1933.
7. Krystyna Skwirczyńska: Działalność zawodowa i społeczna aptekarza łódzkiego Bronisława Głuchowskiego (1862 – 1934), praca magisterska w Pracowni Hi­storii Farmacji UM w łodzi.
8. Katarzyna Hanisz: W stulecie Pierwszego Zjazdu Aptekarzy Królestwa Pol­skiego. „Aptekarz Polski” Pismo Naczelnej Izby Aptekarskiej, nr 69/47, maj 2012.
9. Krzysztof Głuchowski: Wspomnienia dziadka. Rio de Janeiro, Brazylia 2005. W zbiorach Archiwum i Muzeum UŁ.
10. Katarzyna Hanisz: Działalność społeczno – polityczna łódzkich farmaceutów na rzecz miasta i jego mieszkańców w okresie dwudziestolecia międzywojennego. „Wędrownik”. Biuletyn Z.W.PTTK w Łodzi, R. 33, 1990, nr I – III.
11. Daniela Kaszczyk – Grodzicka: Znane rodziny farmaceutyczne w Łodzi. „Wę­drownik”, op. cit.
12. Franciszek Kaczmarczyk: Aptekarski ród Głuchowskich. „Bez Recepty” Maga­zyn Partnerów PGF, nr 9 (150), wrzesień 2012.
13. Daniela Kaszczyk – Grodzicka: Farmaceutyczna rodzina Głuchowskich. „Farma­cja Polska”, R. 43, 1987, nr 10.
14. Leopold Skulski – aptekarz prezydentem ministrów II RP, opr. na podstawie albumowego wydawnictwa dr Łukasza Kota. „Czasopismo Aptekarskie”, nr 1 (277), styczeń 2017.
15. Leopold Skulski farmaceuta, mąż stanu. Katalog wystawy opr. Wojciech Gierma­ziak, Katarzyna Karkutt – Miłek, Agata Ziemecka, Warszawa 2016.
16. Kazimierz Radecki: Leopold Skulski (1877 – 1940?) – mąż stanu i farmaceuta. „Aptekarz Polski” Pismo Naczelnej Izby Aptekarskiej, nr 27, listopad 2008.
17. Polski Słownik Biograficzny, 27/2, 1982, z 113.
18. Aneta Stawiszyńska: Świat łódzkiej farmacji w latach I wojny światowej. „Farma­cja Polska”, R. 69, 2013, nr 12.
19. Katarzyna Hanisz: Wiktor Groszkowski (1868 – 1936) – łódzki aptekarz, pa­triota, wzorowy obywatel i filantrop. Pamiętnik Jubileuszowego XXV Sympo­zjum Historii Farmacji, Krapkowice 2016.
20. Andrzej Kempa: Łódzki słownik biograficzny – Wiktor Groszkowski (1868 – 1936). „Dziennik Łódzki”, 18 lipca 1996.
21. Krystyna Antoniak: W setną rocznicę urodzin Marii Eugenii Jasińskiej (1906 – 1943) – farmaceutki i patriotki. „Farmacja Polska”, R. 62, 2006, nr 21.
22. Katarzyna Hanisz: Apteki i aptekarstwo w okupowanej Łodzi. „Bez Recepty” Magazyn Partnerów PGF, nr 11 (56), listopad 2004.
23. Henryk Pankiewicz: Maria Jasińska 1906 – 1943. „Farmacja Polska”, R. 28, 1972, nr 1.
24. H. z Jasińskich Hartowicz: Wspomnienia o siostrze. „Farmacja Polska”, R. 29, 1973, nr 12.