Farmacja na przestrzeni dziejów odegrała istotną rolę w rozwoju nauk chemicznych, przyrodniczych i nauk pokrewnych. W Polsce właściciele aptek zwłaszcza ci z tytułami naukowymi łączyli zarządzanie apteką z nauczaniem akademickim i prowadzeniem badań naukowych z zakresu poszukiwania nowych leków, ochrony zdrowia i rozwoju gospodarki narodowej.
W Warszawie na początku XIX wieku powszechnie znanymi farmaceutami o statusie naukowym byli: prof. Józef Jan Celiński, prof. Adam Maksymilian Kitajewski i prof. Teodor Heinrich.
Celiński Józef Jan (1778 – 1832).
Urodził się w Warszawie, gdzie ukończył szkołę Pijarów. Praktykę apteczną, która wówczas była początkiem nauki w zawodzie aptekarza odbył w aptece Świętokrzyskiej.
Ilustracja 1. Józef Jan Celiński.
Farmację studiował w Krakowie i Berlinie, gdzie w 1803 roku uzyskał dyplom aptekarza [1]. Po powrocie do kraju został wspólnikiem apteki Teodora Gruela [2]. Następny etap w działalności zawodowej aptekarza Celińskiego to prowadzenie własnej apteki, doktorat z filozofii i otrzymanie tytułu profesora zwyczajnego [3].
W latach 1809 – 1817 był wykładowca chemii i farmacji na Wydziale Akademicko – Lekarskim w Warszawie, a w latach 1817 – 1831 na Uniwersytecie Warszawskim wykładał farmację, farmakognozję, chemię policyjną i chemię prawną. Był autorem wielu prac naukowych i popularno naukowych [4]. Największym jego dziełem są wkłady farmacji pod tytułem: „Farmacya, czyli nauka doskonałego przygotowywania lekarstw z trzech Królestw natury wybranych”. Podręcznik został wydany w języku polskim w 1811 roku.
Ilustracja 2. Strony tytułowe podręcznika „Farmacya” prof. Józefa Jana Celińskiego.
Profesor Celiński prowadził bogatą działalność zawodową i publiczno-społeczną. Uczestniczył w pracach organów samorządowych, był członkiem wielu towarzystw naukowych i jedynym farmaceutą w Radzie Ogólnej Lekarskiej. Rada podlegała Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Do zadań Rady należał nadzór nad lecznictwem i aptekami, oraz przeprowadzanie egzaminu na stopnie naukowe lekarzy i farmaceutów [5]. Był współautorem wydanej w 1817 roku pierwszej Farmakopei Polskiej „Pharmacopoeia Regni Poloniae”.
Prowadził badanie mineralnych wód leczniczych w Nałęczowie. Prof. Celiński był pierwszym, który przeprowadził analizę chemiczną i określił zakres stosowania terapeutycznego powszechnie znanej wody „Nałęczowianka”.
Wyniki swych spostrzeżeń zawarł w pracy pt. „Rozbiór wód mineralnych nałęczowskich”, którą przedstawił na posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie.
Ilustracja 3. Dyplom magistra farmacji wystawiony przez Radę Ogólną Lekarską w 1822 roku. [6]
W dyplomach magistra farmacji wydawanym przez Radę Ogólną Lekarską stwierdzano: „Rada Ogólna Lekarska Królestwa Polskiego zaświadcza, iako J. Pan… po Odbytym Kursie Farmaceutycznym w Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Królewskiego w zdanym najściślejszm Egzaminie przed Radą Ogólną Lekarską dał dowód gruntownej w przedmiocie swoim nauki. Uznawszy więc Rada wspomnianego J. Pana … zupełnie zdatnym do wykonywania sztuki aptekarskiej w Królestwie Polskim w stopniu Magistra Farmacyi, onegoż do uzyskania pozwolenia do praktyki Komisyi Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policyi poleca”. Dyplom ten jako członek Komisji Egzaminacyjnej podpisał również prof. Józef Jan Celiński.
Ilustracja 4. Popiersie prof. J. J. Celińskiego odsłonięte w 2011 roku na dziedzińcu Wydziału Farmaceutycznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.
Kitajewski Adam Maksymilian (1789 – 1837).
Przygotowanie do autonomicznego życia zawodowego przyszłego profesora Adama Maksymiliana Kitajewskiego miało szczególny charakter. Najpierw uzyskał uprawnienia aptekarza, a potem stypendium Komisji Edukacyjnej [7], a następnie odbył studia medyczne i chemiczne w Berlinie, a potem chemiczne w Paryżu [8]. Po zakończeniu nauki Kitajewski był zobowiązany pracować przez ściśle określony czas w instytucji wskazanej przez Komisję.
Ilustracja 5. Adam Maksymilian Kitajewski.
Kitajewski urodził się 24 grudnia 1789 roku w Warszawie. Po ukończeniu Gimnazjum o.o. Pijarów rozpoczął praktykę uczniowską w jednej z aptek w Warszawie. W roku 1809 wyjechał na dwuletnie studia do Berlina. Był studentem Akademii Medyko Chirurgicznej, a także Uniwersytetu Berlińskiego, na wydziale Filozoficznym, studiował również chemię. W roku 1811 udaje się do Paryża, gdzie pojął dalsze studia z chemii. Do kraju wrócił w 1814 roku i został skierowany do pracy w Liceum Warszawskim.
W roku 1817 Kitajewski otrzymał tytuł profesora i został powołany na stanowisko kierownika katedry Chemii Ogólnej na Uniwersytecie Warszawskim. Jednym z asystentów profesora był Józef Bełza (1805 – 1888), późniejszy współorganizator powstałej w 1840 roku Szkoły Farmaceutycznej w Warszawie, w której wykładał chemię, fizykę i mineralogię [9]. W swoich działaniach zawodowych Kitajewski koncentrował się na:
- Zagadnieniach związanych z popularyzacją chemii i jej znaczeniu w gospodarce i codziennym życiu.
- Badaniu składu chemicznego leczniczych wód mineralnych.
- Poszukiwaniu krajowych surowców stosowanych w produkcji barwników, które wykorzystywał przemysł włókienniczy.
Guberni Krakowskiej. W roku 1837 przekazał Radzie Lekarskiej rękopis w języku francuskim „O wodach mineralnych w Królestwie Polskim” [10].
Heinrich Teodor
Do Warszawy Heinrich Teodor przyjechał w 1806 roku i podjął pracę na stanowisku asystenta w kasie głównej ówczesnej regencji południowo pruskiej. W roku 1807 w wyniku porozumienia między Francją a Rosją zawartego w Tylży powstało Księstwo Warszawskie. Tereny, które weszły w skład Księstwa musiał opuścić zaborca pruski, a Heinrich utracił pracę. Pozostał jednak w Warszawie i rozpoczął przygotowywania do zawodu aptekarza [11].
Ilustracja 5. Heinrich Teodor.
Teodor Heinrich urodził się w 1790 roku w Wittembergu. Początkowe nauki pobierał w rodzinnym mieście. Gimnazjum ukończył w Salzwedel. W roku 1807 rozpoczął praktykę apteczną w Warszawie w aptece Bogumiła Gudeita, inspektora farmaceutycznego armii Księstwa Warszawskiego. Po zakończeniu praktyki jako ucznia aptekarskiego i złożeniu egzaminu na stopień podaptekarza pozostał nadal w aptece Gudeita jako pracownik kwalifikowany. Równolegle zaczął uczęszczać na zajęcia w ramach kursu farmaceutycznego na Uniwersytecie Warszawskim. Ukończenie stażu podaptekarza i zaliczenie kursu farmaceutycznego pozwoliło Heinrichowi na przystąpienie do egzaminu końcowego. W tym czasie prawo egzaminowania i nadawania stopni naukowych farmaceutom i lekarzom miała Rada Lekarska, która w 1813 roku nadała stopień magistra farmacji, który jak wskazywała Rada w wydawanym dyplomie upoważniał do uzyskania pozwolenia do praktyki czyli do uzyskania koncesji na prowadzenie apteki. Teodor Heinrich kupił od Ludwika Pawła Cassinsa aptekę w Warszawie. Lokalizacja apteki to Plac Teatralny, na rogu ulicy Wierzbowej i Senatorskiej. Dokładny adres to ulica Wierzbowa nr 11.
Przygotowanie zawodowe aptekarzy i stałe podnoszenie kwalifikacji miało istotne znaczenie dla funkcjonowania aptek. Teodor Heinrich w ramach podnoszenia kwalifikacji zawodowych udał się w roku 1816 do Berlina, gdzie na wydziale lekarskim tamtejszego Uniwersytetu studiował medycynę. Następny etap studiów zagranicznych to Jena, tu otrzymał tytuł doktora medycyny. Tytuł ten potwierdził Wydział Lekarski Uniwersytetu w Wilnie po obronie rozprawy p.t. „De anevrysmute arteriae Iliace externae”. [12]
W roku 1815 Rada Lekarska przeprowadziła kontrolę aptek warszawskich. W sprawozdaniu Przekazanym Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych napisano „Apteka Heinricha w ogólności na pochwałę zasługuje” [13]. Ta apteka w krótkim czasie zyskała powszechne uznanie. Heirich uważał, że w aptece, a zwłaszcza w laboratorium aptecznym można prowadzić prace badawcze i analityczne nie tylko specyfików wytwarzanych w aptece ale również tych, które mają być wprowadzone do obrotu w przyszłości. Życzliwość i profesjonalizm apteki budziły uznanie i szacunek wszystkich, którzy korzystali z jej usług. Zmieniali się właściciele, a apteka jeszcze w roku 1939 występowała pod firmą „Dr Teodor Heinrich” [14].
Dr Teodor Heinrich jako zastępca profesora objął stanowisko kierownika katedry chemii technologicznej w Instytucie Agronomicznym w Marymoncie koło Warszawy [15]. Wykładał chemię i fizykę. W roku 1824 otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. Asystentem profesora w katedrze chemii był magister farmacji Szymon Fabian. W latach 1818 – 1828 był egzaminatorem i biegłym w sprawach farmacji i aptek w Komisji Województwa Mazowieckiego. W roku 1844 został powołany do Rady Ogólnej Lekarskiej Królestwa Polskiego. W pracach Rady brał czynny udział do czasu rozwiązania jej w 1867. Nastąpiło to w ramach restrykcji zaborcy rosyjskiego po powstaniu styczniowym w 1863 roku. Zadania Rady zostały przekazane pod bezpośredni zarząd Departamentu Lekarskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Rosji [16]. Heinrich przeprowadzał również analizę wód mineralnych w Busku.
Duże znaczenie dla rozwoju farmacji i aptekarstwa polskiego miała działalność pisarska Teodora Heinrich. Ważniejsze jego dzieł ogłoszone drukiem w języku polskim i niemieckim to:
- Farmacya. Tom I zawierający początki botanik i i farmakologii. Wydany w Warszawie w 1835 roku. Nakład autorów. Drukowała drukarnia Łątkiewicza. Tom został opracowany wspólnie z Szymonem Fabianem.
- Farmacya. Tom II zawierający część praktyczno-chemiczną. Wydany w Warszawie w 1835 roku. Nakład autorów. Drukowała drukarnia Łątkiewicza. Tom został opracowany wspólnie z Szymonem Fabianem.
- Farmacya. Tom III zawierający dalszy ciąg farmacyi w roku 1835 wydanej. Ten tom został wydany w Warszawie w 1844 roku. Nakładem autorów. Drukowała drukarnia pod firmą M. Chmielewskiego. Tom został opracowany wspólnie z Szymonem Fabianem.
- Darstelhung der Chemischen Analyse der Heliguellen bei Busco In de Wojewodschaft Krakau – Warszawa 1835.
- Zbiór treściwy sposobów dochodzenia dobroci lekarstw przy rewizji Aptek, oraz krótki wywód postępowania przy wykrywania arszeniku. Warszawa 1842.
- O używaniu wód mineralnych naturalnych w oddaleni od źródeł, oraz Opisie ich składu chemicznego, sposobu działania, wydanie I rok 1842.
- Zbiór wiadomości chemiczno – farmaceutycznych pod względem teorii i praktyki podług najnowszych doświadczeń ułożone, wydanie wspólne z J. Schillerem, magistrem farmacji.
Ilustracja 6. Strona tytułowa Farmacyi wydanej w języku polskim w 1835 roku.
W swoich pracach naukowych profesorowie Celiński, Kitajewski i Heinrich uwzględniali badania mineralnych wód leczniczych. Określano skład chemiczny i wskazywano zastosowanie terapeutyczne. W latach trzydziestych XIX wieku Książę Franciszek Ksawery Lubecki-Drucki, minister skarbu (1821 – 1830) w Królestwie Polskim zlecił profesorom Celińskiemu, Kitajewskiemu i Heinrichowi chemiczne zbadanie źródeł ciechocińskich, określenie w nich zawartości soli kuchennej i ocenienie, czy źródła te nadają się do eksploatacji na skalę przemysłową. Osiągnięte wyniki, jakie uzyskano wskazywały na możliwość pomyślnej realizacji tego projektu. Postanowiono wysłać prof. Teodora Heinricha do warzelni soli w Halle, Koethen i Drenbergu, aby zapoznał się z metodami i aparaturą, jakie były stosowane w tamtych warzelniach soli. Po powrocie do kraju T. Heinrich wspólnie z Celińskim i Kitajewskim przedstawili pełne wyniki analiz chemicznych badanych solanek i warunki techniczno-produkcyjne uruchomienia na skalę przemysłową warzelni soli w Ciechocinku. Inwestycja ta została ukończona w 1830 roku, a pełna produkcja soli nastąpiła w 1832 roku.
Teodor Heinrich zainteresował się produktami ubocznymi powstającymi w procesie produkcji soli, to jest ługiem i szlamem ciechocińskim. Dokładne analizy chemiczne wykazały, że ich skład jest podobny do składu chemicznego ługu i szlamu, który był sprowadzany z Kreuznach. Prace te w znacznym stopniu przyczyniły się do powszechnego stosowania preparatów z Ciechocinka w miejscu ich produkcji jak i w ośrodkach zajmujących się terapią balneologiczną. Wskazania terapeutyczne stosowania tych preparatów Heinrich zawarł w pracy pod tytułem „O używaniu wód mineralnych naturalnych w oddaleniu od źródeł, oraz opisie ich składu chemicznego, sposobu działania itd.”, Wydanie I rok 1842.
Charakteryzując sylwetki profesorów Celińskiego, Kitajewskiego i Heinricha należy zwrócić szczególną uwagę na ich aktywne uczestnictwo w życiu zawodowym społeczno – gospodarczym i propaństwowym i działalność na rzecz akademickiego systemu kształcenia aptekarzy. Ponadto byli animatorami i autorami podręczników dla farmaceutów i aptek (Celiński i Heinrich wspólnie z Fabianem). Jako pierwsi uczeni w Polsce podjęli badanie wód mineralnych. Określili ich skład chemiczny i zastosowanie terapeutyczne.
Zenon Wolniak
[1] B. Koskowski, Propedeutyka farmaceutyczna, Warszawa 1932, s.12.
[2] https://www.aptekarzpolski.pl/2009/03/02-2009-jozef-jan-celinski/
[3] B. Koskowski Farmaceuci w pracy dla nauki i społeczeństwa, Lublin 1945, s.14
[5] R. Rembieliński, B. Kuźnicka, Historia Farmacji Warszawa 1987, s. 169-170.
[6] Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Białymstoku, Akta Wydziału Policji w woj. Augustowskim nr.155[7] Komisja Edukacyjna powstała po trzecim rozbiorze Polski i przejęła obowiązki, zadania i finanse działającej w Wolnej Polsce Komisji Edukacji Narodowej.
[9] R. Rembieliński, B. Kuźnicka, op. cyt. s. 304
[10] Biblioteka Warszawska 1842, t.1.
[11] Nekrologi, w Pamiętniku Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego 1869, s. 561.
[12] Wielka Encyklopedia Ilustrowana Warszawa 1901, t XVII-XVIII, s.585.
[13] Fr. Gedroyć, Rada Lekarska Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, Warszawa 1913, s. 239.
[14] Kalendarz Farmaceutyczny 1939, s.242.
[15] Obecnie dzielnica Warszawy.
[16] R. Rembieliński, B. Kuźnicka op. cyt. s.174.
