Szkoła polskiej farmacji. Uczeni i ich dzieła. Prof. dr hab. Stanisław Biniecki (1907 – 1999).

Był wybitnym uczonym, wielce zasłużonym dla polskiej nauki. Dzięki ogrom­nej wiedzy, pasji twórczej i ty­tanicznej pracy osiągnął sukces i autorytet w dziedzi­nie nauk farmaceutycznych. Do dzisiaj jest znany, ceniony i wspominany jako pio­nier polskiej technologii chemicz­nej środków leczniczych, mistrz i nauczyciel nowych pokoleń badaczy w tej dzie­dzinie, a przede wszystkim twórca oryginalnych polskich leków.

Urodził się 29 lipca 1907 roku w Sławnie koło Gniezna. W 1927 roku po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w Państwowym Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego w Gnieźnie, rozpoczął studia chemiczne na Uniwersytecie Poznańskim. Już wtedy in­teresował się zagadnieniami związanymi z zastosowaniem substancji chemicznych w farmakoterapii. Po dwóch latach nauki na kierunku chemicznym przeniósł się na farmację. Ukończył ją w 1933 roku, otrzymując dyplom magistra farmacji. W tym sa­mym roku rozpoczął staż zawodowy w jednej z poznańskich aptek, a dwa lata póź­niej podjął pracę w Fabryce Chemiczno-Farmaceutycznej R. Barcikowski S.A. w Po­znaniu. Równocześnie rozwijał swoje umiejętności naukowe, początkowo jako asy­stent prof. Konstantego Hrynakowskiego w Katedrze Chemii Farmaceutycznej, a na­stępnie jako słuchacz seminarium doktoranckiego prowadzonego przez prof. Adama Wodziczkę, kierownika Zakładu Botaniki i Fizjologii Roślin Uniwersytetu Poznań­skiego. W 1938 roku ukończył rozprawę naukową pt. „Badania nad peroksydazami ze­wnątrzkomórkowymi u roślin wraz z krytycznym rozpatrzeniem reakcyj peroksyda­zowych” i na jej podstawie otrzymał stopień doktora nauk farmaceutycznych Uni­wersytetu Poznańskiego.

W tym samym roku wyjechał do Warszawy, gdzie podjął pracę w Państwowym Zakładzie Higieny. Zapoznał się tam z metodami badań orga­nopreparatów, głównie hormonów i witamin. Po uzyskaniu stypendium Fundacji Na­ukowej im. Bronisława Koskowskiego został skierowany na kilkumiesięczny staż zagraniczny do Instytutu Chemii Uniwersytetu Wiedeńskiego, gdzie pracował w ze­spole naukowym prof. Ernesta Spätha. Podczas pobytu w Wiedniu wyizolował z liści tytoniu N-metylopirolidynę i ustalił jej budowę, a także rozwinął badania dotyczące związków zasadowych, występujących w Anabasis aphylla. Wyniki tych badań spo­tkały się z dużym zainteresowaniem w świecie nauki. Pomyślnie rozwijającą się ka­rierę naukową dr Stanisława Binieckiego przerwał początek drugiej wojny świato­wej.

Po powrocie do kraju w ostatnich dniach sierpnia 1939 roku zgłosił się do wojska i wziął czynny udział w kampanii wrześniowej. W okresie okupacji hitlerowskiej pracował początkowo w Laboratorium Analitycznym Warszawskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, a następnie w aptece i w warszawskich wytwórniach chemiczno-farmaceutycznych, administrowanych przez wspólnego niemieckiego komisarza. Jako kierownik produkcji opracował na potrzeby wytwórni kilka metod wytwarza­nia leczniczych wyciągów wątrobowych do iniekcji. Jednocześnie wykładał chemię far­maceutyczną na Wydziale Farmaceutycznym Tajnego Uniwersytetu Warszaw­skiego, przygotowywał rozprawę habilitacyjną i studiował na tajnych kompletach medycznych.

W pierwszych dniach po zakończeniu wojny zgłosił się na Wydział Farmaceu­tyczny reaktywowanego Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie zorganizował od podstaw Katedrę Technologii Chemicznej Środków Leczniczych. Kierując nią, współpraco­wał równocześnie z Katedrą Farmakologii Wydziału Lekarskiego tej samej uczelni; prowadził wykłady z zakresu farmakodynamiki dla studentów farmacji. W grudniu 1945 roku po ogłoszeniu drukiem rozprawy habilitacyjnej pt. „Opracowanie metod fa­brykacji preparatów wątrobowych i oznaczanie ich wartości leczniczej”, odbyciu kolokwium habilitacyjnego i wygłoszeniu wykładu przed Radą Wydziału Farmaceu­tycznego Uniwersytetu Warszawskiego został habilitowany, uzyskując z początkiem 1946 roku tytuł docenta technologii chemicznej środków leczniczych. W tym samym roku ukończył wcześniej rozpoczęte studia lekarskie i otrzymał dyplom lekarza me­dycyny Uniwersytetu Poznańskiego.

W 1947 roku w odpowiedzi na zaproszenie Rady Wydziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Warszawskiego przeniósł się na tę uczelnię i po raz drugi w swojej powojennej karierze akademickiej utworzył Katedrę i Zakład Technologii Chemicz­nej Środków Leczniczych. W podjętej pracy organizacyjnej pokonywał wiele trudno­ści. Adaptacja uzyskanych pomieszczeń, wyposażenie ich w sprzęt, aparaturę ba­dawczą, szkło i odczynniki stały się możliwe dzięki ciągłemu zabieganiu o fundu­sze, etaty i zakup potrzebnych pomocy dla działalności dydaktycznej i naukowej. Z jego inicjatywy oraz usilnych starań, wybudowano i urządzono halę maszyn, która pozwoliła na prowa­dzenie specjalistycznych zajęć dla studentów kierunku technolo­gicznego, a pracow­nikom Zakładu umożliwiła współpracę z przemysłem farmaceu­tycznym w zakresie produkcji krajowych odpowiedników niektórych środków lecz­niczych dotąd sprowa­dzanych z zagranicy. Zakładem Technologii Chemicznej Środ­ków Leczniczych kie­rował przez 30 lat, do przejścia na emeryturę w 1977 roku.

Bardzo szybko, bo już w 1947 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego. Profesorem zwy­czajnym został w roku 1958. Rok wcześniej podjął decyzję o dokończeniu studiów che­micznych, prze­rwanych w 1929. Po zdaniu brakujących egzaminów na Uniwersyte­cie Marii Skło­dowskiej-Curie w Lublinie, otrzymał kolejny dyplom, tym razem magi­stra chemii (1958). Prof. Stanisław Biniecki czynnie uczestniczył w życiu warszaw­skiej uczelni farmaceutycznej i jej społeczności. Od 1957 roku czuwał nad prawidło­wym rozwojem kierunku technologicznego, jako jego opiekun. W latach 1965 – 1969 pełnił funkcję Dziekana Wydziału Farmaceutycznego AM w Warszawie. Przez kilka kadencji był członkiem senatu tej uczelni. Po przejściu na zasłużony odpoczy­nek, jeszcze przez długie lata służył jej swoją wiedzą i doświadczeniem.

Ogromne są zasługi prof. Binieckiego w zakresie kształcenia przed i podyplo­mowego farmaceutów. W latach 50-tych uczestniczył w pracach zespołu przygotowują­cego program zreformowanych pięcioletnich studiów farmaceutycznych. Współdzia­łał w opracowywaniu programu nauczania z zakresu technologii chemicznej środków leczniczych. Dostrzegając brak na polskim rynku księgarskim odpowiednich pod­ręczników z tego przedmiotu, opracował wraz z dr Henrykiem Ludwickim „Podręcz­nik do ćwiczeń z technologii chemicznej” (1963). Przez długi czas stanowił on pod­stawowe źródło wiedzy w tej dziedzinie. Był współautorem i następnie autorem dwóch innych publikacji książkowych: „Preparatyka środków leczniczych z podsta­wami inżynierii chemicznej i rysunku technicznego” (1969) oraz „Preparatyka środ­ków leczniczych: podręcznik dla studentów farmacji” (1980, 1983). Wydawnictwa te zyskały uznanie zarówno w kraju jak i za granicą. Druga z wymienionych pozycji, przetłumaczona na język francuski i włoski, była dostępna we Francji, Belgii i we Włoszech.

Prof. Biniecki należał do grona inicjatorów i pierwszych organizatorów szkolenia podyplomowego farmaceutów w Polce. W 1960 roku po utworzeniu Katedry Farmacji w Studium Doskonalenia Lekarzy w Warszawie został jej kuratorem. Ważne miejsce w działalności akademickiej profesora zajmowało kształcenie mło­dej kadry naukowej, toteż w znaczący sposób przyczynił się do rozwoju polskiej szkoły technologii chemicznej środków leczniczych. Był promotorem 36 prac dok­torskich. Pod jego opieką wyrosła kadra samodzielnych pracowników nauki, skła­dająca się z sześciu doktorów habilitowanych nauk farmaceutycznych, późniejszych docentów i profesorów z tej dziedziny.

W pierwszych latach działalności naukowej w Warszawie, prof. Stanisław Bi­niecki prowadził wraz ze swoimi pracownikami prace doświadczalne nad rozdziela­niem alkaloidów słomy makowej. W wyniku przeprowadzonych badań ustalono i usunięto przyczyny obniżające wydajność produkcji morfiny. Inne prace miały na celu poznanie charakterystycznych składników grzybni Penicillum chrysogenum. W latach 50-tych prof. Biniecki skierował zainteresowania swoich współpracowników na poszukiwanie substancji chemicznych o spodziewanym działaniu farmakologicznym. Pod jego kierunkiem naukowym przeprowadzono syntezy kilkuset nieopisanych do­tąd związków z różnych grup chemicznych. Wśród nich znalazły się substancje o potencjalnym działaniu spazmolitycznym, hipotensyjnym, rozszerzającym naczynia wieńcowe, antyarytmicznym i przeciwbólowym. Profesor szczególnie zainteresował się grupą pochodnych hydralazynowych. W tym czasie wiedziano już, że uboczne działanie hydrazynoftalazyn związane jest z obecnością wolnej grupy aminowej, a zablokowanie jej znacząco zmniejsza toksyczność związku. Opierając się na wyżej wspomnianych ustaleniach, zsyntetyzował wraz ze swoim zespołem kilkadziesiąt nieopisanych dotąd pochodnych hydrazynoftalazyny. W badaniach farmakologicz­nych wykazał, że jedna z nich (1-etoksykarbonylohydrazynoftalazyna) odznacza się silnym i długotrwałym działaniem hipotensyjnym i znacznie mniejszą toksycznością niż wcześniej znane i stosowane leki z tej grupy. Produkcję nowego preparatu prze­ciwko nadciśnieniu tętniczemu rozpoczęły na skalę przemysłową Pabianickie Za­kłady farmaceutyczne „Polfa” pod polską nazwą chemiczną todralazyna i nazwą handlową Binazin. Ten oryginalny polski lek zdobył uznanie w świecie i zalecaną przez WHO międzynarodową nazwę Todralazin hydrochlorid. Szerokie zastosowanie znalazł w Japonii, gdzie jego produkcją zajęły się liczne firmy farmaceutyczne.

Należy nadmienić, że pierwszy preparat leczniczy prof. Stanisława Binieckiego – Binazin został w późniejszym czasie połączony z rezerpiną, dając złożony lek hipo­tensyjny o nazwie Bipressin (1970). W latach 60-tych prof. Biniecki we współpracy z dr Zofią Kabzińską zsyntetyzowali bis-(pirydylometylo)-aminę i jej chlorowodorek. Badania farmakologiczne potwierdziły, że substancja ta występująca już pod nazwą Bicordin, wykazuje korzystny współczynnik terapeutyczny ze względu na dużą roz­piętość pomiędzy dawką leczniczą i toksyczną. W 1972 roku nowy preparat został wprowadzony do lecznictwa w postaci cytrynianu i znalazł zastosowanie w terapii niewydolności wieńcowej serca, stanach przed i pozawałowych mięśnia sercowego. Otrzymał nazwę międzynarodową gapicomin lub gapicomincitrat. Warto dodać, że w nazwach wspomnianych leków (Binazin, Bicordin) wykorzystano dwie pierwsze litery nazwiska ich twórcy. Wyrazem ważnych osiągnięć prof. Binieckiego tak naukowych, jak i praktycznych są też patenty (5), których był głównym współ­autorem oraz ponad 30 innych rozwiązań technologicznych, które przekazał pol­skiemu przemysłowi farmaceutycznemu. Całokształt swoich badań naukowych za­warł w blisko 200 pracach eksperymentalnych, opublikowanych w wiodących czaso­pismach farmaceutycznych krajowych i zagranicznych. Przedstawiał je na zjazdach krajowych i międzynarodowych konferencjach. Był kilkakrotnie zapraszany, jako visiting professor do wygłaszania wykładów na Uniwersytecie w Liege (Belgia). W wyniku nawiązanej współpracy naukowej i studenckiej, w 1970 roku został wybrany członkiem korespondentem Belgijskiej Królewskiej Akademii Medycznej, a w 1987 roku uzyskał członkostwo honorowe tej uczelni.

Poza uczelnią, brał udział w pracach wielu zespołów, kierujących rozwojem nauki, szkolnictwa wyższego i kadry naukowej. Między innymi był przewodniczą­cym Rady Naukowej Instytutu Przemysłu Farmaceutycznego oraz członkiem Rady Naukowej Instytutu Leków w Warszawie. Uczestniczył też w pracach Komisji Le­ków przy Ministrze Zdrowia i Opieki Społecznej. W ramach działalności nad roz­powszechnianiem osiągnięć nauk farmaceutycznych należał do czynnych członków różnych towarzystw naukowych. Na szczególną uwagę zasługuje jego członkostwo w Polskim Towarzystwie Farmaceutycznym, w którym przez dwie kadencje pełnił funkcję wiceprezesa (1960 – 1962, 1964 – 1967), a w latach 1962 – 1964 zasiadał w Zarządzie Głównym PTFarm. Przez długie lata przewodniczył sekcji leku syntetycz­nego, a także aktywnie działał w kolegiach redakcyjnych czasopism: „Acta Poloniae Pharmaceutica” i „Farmacja Polska”. W 1971 roku Zarząd Główny PTFarm odznaczył prof. Stanisława Binieckiego Medalem im. Ignacego Łukasiewicza, a Walne Zgro­madzenie Delegatów PTFarm nadało mu godność członka honorowego. Rok później został wyróżniony członkostwem honorowym Węgierskiego Towarzystwa Nauko­wego. Profesor Biniecki, jako naukowiec cieszący się ogromnym autorytetem i mię­dzynarodowym uznaniem, otrzymał też inne najwyższe godności i uhonorowania uczelniane oraz środowiskowe. I tak, w 1977 roku Senat Akademii Medycznej w Po­znaniu nadał mu tytuł honorowy doktora honoris causa, a w 1986 roku został przyjęty w poczet członków elitarnego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Dowodem szacunku dla osoby profesora oraz uznania dla jego wielkiego dzieła są nagroda i medal nazwane jego imieniem, ustanowione w 2002 roku przez Instytut Farmaceu­tyczny w Warszawie i wręczane co dwa lata młodym naukowcom za wybitne wyniki w dziedzinie chemii leków.

Życiorys naukowy i osiągnięcia profesora Stanisława Binieckiego były wielo­krotnie przedstawiane w książkach i artykułach biograficznych oraz doniesieniach kronikarskich. We wszystkich tych publikacjach zgodnie wspominano jego praco­witość, skrupulatność i wytrwałość w pracy naukowej, a także ogromną wiedzę i intuicję badawczą. Zwracano też uwagę na takie cechy charakteru, jak otwartość, życzliwość i chęć pomocy innym. Jan Pachecka, Piotr Tomaszewski i Grażyna Ku­biak – Tomaszewska, autorzy cennej monografii pt. „Stanisław Biniecki twórca ory­ginalnych polskich leków” określają jej bohatera w następujących słowach: „Czło­wiek wielkiej wiedzy, który łącząc pasję naukową ze zmysłem odkrywczym, talen­tem organizacyjnym i zdolnościami dydaktycznymi, był jednocześnie, jak przystało na ludzi prawdziwie wybitnych, osobą niezwykłej skromności, nieskłonną do obfi­tującej w słowa autokreacji”.

dr n. farm. Katarzyna Hanisz

Piśmiennictwo:

1. Jan Pachecka, Piotr Tomaszewski, Grażyna Kubiak – Tomaszewska: Stanisław Biniecki twórca oryginalnych polskich leków. Warszawa 2006, ss. 120.

2. Aleksander Drygas: Wkład polskich uczonych w tworzenie nowych leków. „Farma­cja Polską”, 1993, nr 18, s.12 – 13.

3. Magdalena Zielonka: Stanisław Biniecki Dziekan Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej w latach 1956 – 1957. Farmaceuta – technologia środków leczniczych (w:) Poczet rektorów i dziekanów pod red. Hanny Celnik, Magda­leny Zielonki. Seria jubileuszowa wydana z okazji 200 lecia nauczanie medy­cyny w Warszawie. Warszawa 2009, s. 224 – 225.

4. Mirosława Goleniewska – Furmanowa: Skład Towarzystwa Naukowego Warszaw­skiego (kadencja 1998 – 2000). Wspomnienie pośmiertne: Stanisław Biniecki (1907 – 1999). „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, 2000, 62-63, s. 92 – 93.

5. Współcześni uczeni polscy. Słownik biograficzny pod red. Janusza Kapuściń­skiego, T. I; A – G, red. tomu Marek Halawa. Warszawa 1998, s. 122.

6. Józef Kowalski: Jubileusz 50 – lecia pracy naukowej profesora Stanisława Biniec­kiego. „Farmacja Polska”, R. XLIV, 1988, nr 5, s. 288 – 292.

7. Bożena Gutkowska: Prof. dr Stanisław Biniecki Zasłużonym Nauczycielem PRL. „Farmacja Polska”, R. XXXII, 1976, nr 1, s. 69.

8. W. Tadeusiak: Wysokie odznaczenie państwowe dla zasłużonego farmaceuty. „Farmacja Polska”, R. XXVII, 1971, nr 8, s. 619.

9. Członkowie Honorowi Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. Prof. Stani­sław Biniecki. „Farmacja Polska”, R. XXVIII, 1972, nr 3, s. 321.

10. Jadwiga Brzezińska: „Stanisław Biniecki – twórca oryginalnych polskich le­ków”, J. Pachecka, P. Tomaszewski, G. Kubiak – Tomaszewska, Warszawa 2006 (recenzja). „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2008, 53/2, 228 – 229.

11. Kto jest kim w polskiej medycynie. Informator biograficzny. Warszawa 1987, s. 61.